Ἡ ἀντίληψη ὅτι ἡ τεχνολογία εἶναι ἐγγενῶς οὐδέτερη καί ὅτι τά προβλήματα, πού αὐτή προκαλεῖ, σχετίζονται μέ τήν καλή ἤ τήν κακή χρήση της, ἀποτελεῖ ἀντικείμενο συζήτησης ἐδῶ καί πολλές δεκαετίες. Ἀλλ’ αὐτή ἡ ἀντίληψη, στήν πραγματικότητα, ὑπεραπλουστεύει τό ζήτημα.

Ἤδη ἀπό τά μέσα τοῦ 20^οῡ αἱ., φιλόσοφοι καί μελετητές ἀμφισβητοῦν τήν οὐδετερότητα τῆς τεχνολογίας. Τονίζουν ὅτι ἡ τεχνολογία δέν εἶναι ἁπλῶς μιά συλλογή ἐργαλείων, ἀλλὰ καθορίζει τήν σχέση μας μέ τά πάντα, ὠθώντας μας πρός μία ὠφελιμιστική καί μηχανιστική κατανόηση τῆς ζωῆς (Heidegger), ἀναδιαρθρώνει τήν ἀνθρώπινη κοινωνία σύμφωνα μέ μηχανιστικές, ἱεραρχικές γραμμές (Mumford), μᾶς «ἀπανθρωποποιεῖ», καθιστώντας μας ἀνίκανους γιά ἠθικό στοχασμό (Anders), ὑπηρετεῖ δομές ἐξουσίας καί ἰσχύος, πού δημιουργοῦν τεχνητές ἀνάγκες καί ἀπογυμνώνουν τά ἄτομα ἀπό τήν αὐτονομία τους (Illich).

Ἡ τεχνολογία λοιπόν δέν εἶναι ἁπλῶς ἕνα ἐργαλεῖο, ἕνα μέσο, πού μπορεῖ νά χρησιμοποιηθεῖ γιά καλό ἤ γιά κακό. Ἀνεξάρτητα ἀπό τήν χρήση της, ἐνσωματώνει μία ὁρισμένη ὀντολογία (πού οἱ φιλόσοφοι ἀποκαλοῦν «τεχνικό πνεῦμα»), δηλαδή ἕνα συγκεκριμένο τρόπο ἀντίληψης τῆς πραγματικότητας, τοῦ ἀνθρώπου, τῆς φύσης καί τοῦ Θεοῦ.

Ἡ ἀντίληψη αὐτή δίδει προτεραιότητα στόν ἔλεγχο, τήν ἀποδοτικότητα καί τήν λειτουργική ὀρθολογικότητα. Τό σύγχρονο τεχνολογικό παράδειγμα, πού ἔχει τίς ρίζες του στόν Διαφωτισμό καί ἀναπτύχθηκε μέ τήν βιομηχανοποίηση, προσλαμβάνει τόν κόσμο ὡς ἕνα ἀντικείμενο πρός κατάκτηση καί διαχείριση, ὡς μία ἀποθήκη ἀποθεμάτων, πού περιμένουν τόν ἄνθρωπο νά τά ἐκμεταλλευθεῖ.

Στήν προβιομηχανική ἐποχή, ἡ φύση θεωρεῖτο ὅτι ἔχει ἐγγενῆ ἀξία καί ἱερότητα, ὅτι εἶναι κατοικία τοῦ θείου (σέ παγανιστικές κοινωνίες), ἤ ἐκδήλωση τῆς ἀγάπης τοῦ Θεοῦ. Γιά τήν τεχνολογία, ὅμως, ἡ φύση δέν εἶναι τίποτε περισσότερο ἀπό πρώτη ὕλη γιά ἀνθρώπινη χρήση.

Τό «τεχνικό πνεῦμα» ἐπαναπροσδιορίζει καί τό τί σημαίνει νά εἶναι κάποιος ἄνθρωπος, Ἡ ἄνοδος τῆς μηχανοποίησης καί τῆς ψηφιοποίησης ἔχει καταστήσει τόν ἅνθρωπο ἕναν ἁπλό κόμβο μέσα σέ τεράστια παραγωγικά συστήματα, μία λειτουργική μονάδα ἑνός εὐρύτερου τεχνολογικοῦ μηχανισμοῦ.

Αὐτό εἶναι ἐμφανές σέ διάφορους τομεῖς. Στήν οἰκονομία, ἡ ἀνθρώπινη ἐργασία βελτιστοποιεῖται, αὐτοματοποιεῖται καί ποσοτικοποιεῖται ὅλο καί περισσότερο, ἡ δέ ἐπιτυχία μετριέται μέ ὅρους παραγωγικότητας καί ὄχι σέ ἀναφορά μέ τόν σκοπό, πού ὑπηρετεῖ, ἤ τήν πληρότητα που παρέχει. Στήν κοινωνική ζωή, οἱ ψηφιακές τεχνολογίες διαμορφώνουν τίς ἀλληλεπιδράσεις μας, ἀντικαθιστώντας τίς ἄμεσες, πρόσωπο μέ πρόσωπο, σχέσεις μέ ἀλληλεπιδράσεις μεσολαβημένες ἀπό ἀλγορίθμους. Ἀκόμη καί στήν ἰατρική, ἡ ζωή τείνει νά χάσει τήν ἱερότητά της, καθώς προσεγγίζεται μέσα ἀπό πλαίσια, πού ἀναφέρονται σέ στατιστικά δεδομένα καί μετρήσιμους κινδύνους.

Ἔτσι, ἡ τεχνολογία ἀναδιαμορφώνει τήν ἴδια τήν ἀνθρώπινη ὕπαρξη, και ὄχι μόνο τήν ἀντίληψή μας περί αὐτῆς, ἀναγκάζοντάς μας νά συμμορφωνόμαστε μέ τήν λογική τῆς ἀποδοτικότητας καί τοῦ ἐλέγχου.

Ἴσως ἡ σημαντικώτερη πτυχή τῆς τεχνολογικῆς κοσμοθεωρίας συνδέεται μέ τήν ἀντίληψη περί Θεοῦ. Οἱ παραδοσιακές ἀντιλήψεις γιά τόν Θεό δίνουν ἔμφαση στό μυστήριο, τήν μεταφυσική καί τά ὅρια τῆς ἀνθρώπινης γνώσης καί περατότητας. Ὡστόσο, ἡ τεχνολογία, στήν οὐσία της, ἀφορᾶ τήν κυριαρχία καί τόν ἀπόλυτο ἔλεγχο. Καθώς αὐτή ἐξελίσσεται, ἐνισχύει τήν πεποίθηση ὅτι ὅλες οἱ πτυχές τῆς ὕπαρξης μποροῦν τελικά νά κατανοηθοῡν, νά ἐλεγχθοῦν καί νά ἀνασχεδιαστοῦν.

Στίς προ-νεωτερικές κοινωνίες, οἱ θρησκευτικές καί μεταφυσικές παραδόσεις ἔθεταν ὅρια στήν ἀνθρώπινη δραστηριότητα, ἀναγνωρίζοντας ὅτι ὁρισμένες πτυχές τῆς πραγματικότητας ἦταν ἀπρόσιτες γιά τόν ἀνθρώπινο νοῦ καί τήν ἀνθρώπινη δράση. Ἡ τεχνολογία, ὅμως, ἐμφυσᾶ τήν ἀντίθετη τάση, μία τάση ἀπεριόριστης ἐπέκτασης, ὅπου τά ὅρια θεωροῦνται προκλήσεις πρός ὑπέρβαση, ἀντί γιά ἐγγενῆ χαρακτηριστικά τῆς ἀνθρώπινης συνθήκης-ὕπαρξης. Αὐτό εἶναι ἐμφανέστερο στόν μετανθρωπισμό, την τεχνητή νοημοσύνη καί τήν γενετική μηχανική, πού στοχεύουν στήν ὑπέρβαση τῶν ἀνθρωπίνων περιορισμῶν, ἐπιχειρώντας νά ἀπαλείψουν κάθε ὅριο καί κάθε διάκριση, ἀκόμη καί τήν διάκριση κτιστοῦ – Ἀκτίστου.

Ὅλες αὐτές οἱ ἀλλαγές, πού τό «τεχνικό πνεῦμα» ἔχει ἐπιφέρει στίς παραδοσιακές ἀντιλήψεις περί κόσμου, ἀνθρώπου καί Θεοῦ, μεταδίδονται καί ἀναπαράγονται μέσῳ τῆς χρήσεως τῶν τεχνολογικῶν ἐφαρμογῶν, ἀνεξάρτητα ἀπό τό ἄν αὐτή ἡ χρήση εἶναι καλή ἤ κακή. Μέ ἄλλα λόγια, ἀκόμη κι ἄν καταφέρναμε νά διασφαλίσουμε ὅτι ἡ τεχνολογία θά χρησιμοποιεῖται μόνο γιά καλούς σκοπούς, πάλι θά ἐπηρεαζόμασταν, ἔστω καί ἀσυνείδητα, ἀπό τήν τεχνολογική κοσμοθεωρία.

Ἀπό τήν ἄλλη, πόσο ἐφικτό θά ἦταν νά διασφαλίσουμε ἀποκλειστικά τήν «καλή χρήση», ζώντας σ’ ἕνα μεταπτωτικό κόσμο, ὅπου οὐδείς ἀναμάρτητος;

Τό πρόβλημα λοιπόν δέν εἶναι μόνο τό τί κάνουμε μέ τήν τεχνολογία, ἀλλά καί τό τί κάνει ἡ τεχνολογία σέ ἐμᾶς. Κι ἐπειδή δέν μποροῡμε νά ἀναστρέψουμε τήν τεχνολογική ἐξέλιξη, οὔτε νά ζήσουμε ἐκτός αὐτῆς (ἐκτός κι ἄν, ὅπως λέγει ἡ HannahArendt, ἐπιστρέψουμε στήν κουλτούρα τῶν ἐργαλείων), εἶναι ἀνάγκη νά ἐξετάσουμε κριτικά τήν ὀντολογία τῆς τεχνολογίας, ὑπερβαίνοντας τήν διχοτομία καλῆς ἤ κακῆς χρήσης.

(Πηγή: Περιοδ. «Ἐφημέριος», ἔτος 74, τεῦχος 3, Μάϊος- Ἰούνιος 2025, σσ. 3-4)

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ:

Περί επιστήμης ή «κενής απάτης» (Σωτήρης Γουνελάς)

Η Καταγωγή του Τεχνικού Πνεύματος (Σπύρος Κυριαζόπουλος)