H Francesca Ferrando, καθηγήτρια φιλοσοφίας και μετανθρωπίστρια, γράφει στο βιβλίο της για τον Φιλοσοφικό Μετανθρωπισμό: «Εάν δεν αντιμετωπίσουμε τη συμπαγή μορφή της δυαλιστικής σκέψης που επιτρέπει να υπάρχουν ιεραρχικές κοινωνικοπολιτικές κατασκευές, τότε θα προκύψουν μελλοντικά νέες μορφές διακρίσεων. Για παράδειγμα, τα ρομπότ ενδέχεται να αντιμετωπιστούν ως νέοι “άλλοι”».[1] Η ανησυχία της Ferrando εκτείνεται πέρα από τη μετανεωτερική επιταγή για διάρρηξη του ορίου μεταξύ υποκειμένου και αντικειμένου, μεταξύ εαυτού και ετερότητας⸱ αγγίζει τη διάκριση μεταξύ ανθρώπου και μηχανής, ανθρώπου και ρομπότ, που μελλοντικά θα μπορούσαν να συμβιώνουν στην ίδια κοινωνία.

Σήμερα δεν συμβιώνουμε ακόμη με τα ρομπότ, όμως συνομιλούμε σχεδόν καθημερινά μαζί τους. Σήμερα, ο νέος «άλλος» είναι ένας υπολογιστής⸱ ωστόσο, δεν πρόκειται για το μηχάνημα, το πληκτρολόγιο και την οθόνη του, ούτε καν για το υλισμικό του. Μέσω αυτών εκφράζεται –γλωσσικά τουλάχιστον– μια άλλη οντότητα η οποία έχει «μάθει» και «εκπαιδεύεται» συνεχώς να χρησιμοποιεί την ανθρώπινη γλώσσα με όλα τα χαρακτηριστικά της. Πρόκειται για προγράμματα και εφαρμογές, όπως το δημοφιλές Chat-GPT, στις οποίες ο χρήστης συνομιλεί χωρίς άλλη διαμεσολάβηση και σε πραγματικό χρόνο με ένα υπολογιστικό σύστημα τεχνητής νοημοσύνης.

Ο λόγος της μηχανής, ή σε πιο σύγχρονη ορολογία του chatbot, δεν είναι πια στεγνός και ξύλινος, δεν είναι καν μηχανικός. Τα Μεγάλα Γλωσσικά Μοντέλα (Large Language Models, LLMs) δεν γνωρίζουν απλώς γραμματική και συντακτικό, μπορούν να διαχειρίζονται σε πολύ ικανοποιητικό βαθμό στοιχεία του λόγου, όπως ύφος, δομή, συνοχή, έννοιες, επιχειρήματα, ακόμη και να επιστρατεύουν εκφραστικές λεκτικές πράξεις (κατά Searle) εκφράζοντας συναισθήματα.

Ο χρήστης του ChatGPT θα λάβει συχνά απάντηση σε ερώτησή του, ιδιαιτέρως εάν αυτή συνεχίζει περισσότερη μια συζήτηση και εμπεριέχει κριτική συνθετότητα, η οποία ξεκινά με τη φράση «πολύ καλή η ερώτησή σου!» ή κάτι παρόμοιο. Ο ψηφιακός συνομιλητής δείχνει να είναι ενθαρρυντικός, φιλικός και καθόλου επικριτικός⸱ ένας ζεστός συνομιλητής με διαθεσιμότητα και αντοχές πέρα από κάθε προσδοκία. Αξίζει να σημειωθεί ότι, η έκδοση ChatGPT-4ο λειτουργούσε τόσο κολακευτικά προς τους χρήστες, ώστε κατέληξε να παρουσιάζει ψευδείς πληροφορίες στην προσπάθειά να μην δημιουργεί ασυμφωνίες και δυσαρέσκειες. Γι΄αυτό άλλωστε η εταιρεία OpenAI απέσυρε τη συγκεκριμένη έκδοση μία μόλις εβδομάδα μετά τη διάθεσή της στο κοινό, εξηγώντας μάλιστα τους λόγους.[2]

Η απουσία εναντιωματικότητας σε αυτά τα εργαλεία σε συνδυασμό την πλούσια παροχή απαντήσεων, την απεριόριστη διαθεσιμότητά τους και τις συναισθηματικές εκφράσεις κατανόησης, αποδοχής και ενθάρρυνσης προς τον χρήστη αποτελούν δομικά στοιχεία για μια συνομιλία που πολύ εύκολα μπορεί να πάρει τη μορφή μιας ιδιότυπης δια-προσωπικής σχέσης μεταξύ ανθρώπου και μηχανής. Παρότι ο ψηφιακός συνομιλητής δεν είναι «πρόσωπο» και ο χρήστης εξ αρχής το γνωρίζει, αυτή η γνωστική αντίληψη περί της μη ανθρωπινότητας του συνομιλητή μπορεί γρήγορα να υποχωρήσει. Όσο ο διάλογος εξελίσσεται, αναδύονται ολοένα και περισσότερα ανθρώπινα γλωσσικά γνωρίσματα από τη μεριά του ψηφιακού συνομιλητή, ενώ παράλληλα αυξάνει η συναισθηματική εμπλοκή του χρήστη. Η υποχώρηση του λογικού μέρους και η σταδιακή πρόκριση του θυμικού μέρους είναι καταλύτης για τη δημιουργία αυτής της παράδοξης δυαδικής σχέσης.

Τα πράγματα δεν είναι καθόλου απλά και γίνονται ακόμη πιο πολύπλοκα όσο τα Μεγάλα Γλωσσικά Μοντέλα τελειοποιούνται και όσο αυξάνει ο χρόνος και η αφοσίωση των χρηστών στις αντίστοιχες εφαρμογές. Πράγματι, οι ερωτήσεις προς το ChatGPT και τα θέματα που τίθενται για συζήτηση γίνονται ολοένα και πιο ιδιαίτερα ή προσωπικά. Ο ψηφιακός συνομιλητής αποκτά πλέον ρόλο όχι απλώς ενός σύγχρονου παντογνώστη, αλλά ενός εξομολόγου, ενός έμπιστου προσώπου που θα μπορούσε, χωρίς να κρίνει, να ακούσει κάθε απόκρυφη απορία και επιθυμία μας.

Ακόμη και η εξωτερική μορφή της συνομιλίας μαζί τους, δηλαδή η διεπαφή και το γραφικό περιβάλλον, είναι ακριβώς η ίδια με αυτή που βιώνουμε όταν συνομιλούμε με ανθρώπινο συνομιλητή. Η συνομιλία με το chatbot εξελίσσεται σε ένα περιβάλλον ακριβώς ίδιο με αυτό στο οποίο διεξάγονται οι συνομιλίες με ανθρώπινους συνομιλητές σε ψηφιακά μέσα⸱ ίδια μπαλονάκια ή συννεφάκια διαλόγων, ίδια πληκτρολόγηση φράσεων, γεγονός που στη συνείδηση του χρήστη λειτουργεί ακόμη πιο εξομοιωτικά. Σταδιακά, καμιά διαφορά δεν φαίνεται να χωρίζει τους ανθρώπινους από τους ψηφιακούς συνομιλητές μας, ίσως μάλιστα οι δεύτεροι αρχίζουν να προσπερνούν τους πρώτους έχοντας τα προαναφερθέντα, μη ανθρώπινα, πλεονεκτήματα. Η ανησυχία της Ferrando μάλλον αρχίζει να καταρρίπτεται. Αυτός που κινδυνεύει να υποστεί διακρίσεις, υποβιβασμό και περιθωριοποίηση σε ένα απώτερο μέλλον φαίνεται να είναι ο άνθρωπος.

Οι εφαρμογές που βασίζονται στα Μεγάλα Γλωσσικά Μοντέλα, αλλά και γενικότερα η Τεχνητή Νοημοσύνη, έχουν ήδη μάθει κάτι πολύ καλά: να μιμούνται τους ανθρώπους. Και ακόμη περισσότερο, να μιμούνται τους συνανθρώπους. Η τραγικότητα αυτής της διαπίστωσης μπορεί να αναδεικνύεται σαν μεμονωμένο πυροτέχνημα σε ειδήσεις της επικαιρότητας, όπως η αυτοκτονία 16χρονου Adam Raine, ο οποίος συνομιλούσε επί μήνες με το ChatGPT εκφράζοντας σαφώς την πρόθεσή του να αυτοκτονήσει και συζητώντας τους δυνατούς τρόπους με τον ψηφιακό συνομιλητή του[3], ωστόσο βιώνεται καθημερινά και αποτυπώνεται στα δισεκατομμύρια συνομιλιών που εκκινούνται από ανθρώπους[4], οι οποίοι απευθύνονται σε ένα ρομπότ, για να ενημερωθούν, αλλά επίσης για να συνομιλήσουν, να εκφραστούν, να επικοινωνήσουν, να βιώσουν μια παρουσία.

Η ανάγκη για ανθρώπινη παρουσία ή η κοινωνική απομόνωση δεν αφορά μόνο ευάλωτες ομάδες, όπως οι έφηβοι, ή ανθρώπους που διανύουν μια δύσκολη περίοδο, αλλά το μεγαλύτερο μέρος του σύγχρονου πληθυσμού, που ζει σε μια συνθήκη που τον οδηγεί σταδιακά να στερείται την παρουσία του άλλου ανθρώπου, την κατανόηση και τη συμπόνια του συνανθρώπου, την ζωογόνο αλληλεπίδραση με ανθρώπους και στοιχεία της φύσης μέσα σε ένα πραγματικά φυσικό περιβάλλον. Οι αυθεντικές ανθρώπινες σχέσεις θέλουν κόπο και συχνά ενέχουν μεγάλο ρίσκο. Έτσι, η ψηφιακή ενθάρρυνση για αλληλεπίδραση με ένα chatbot, μάλλον η μίμηση ενθάρρυνσης, προσφέρει μια ελπίδα ή κάποιες φορές φαίνεται να είναι η μόνη λύση. Το ChatGPT φαίνεται πως ήρθε για να αντικαταστήσει όχι μόνο την εγκυκλοπαίδεια και το βιβλίο, όπως έκανε η μηχανή αναζήτησης Google, αλλά και τον φίλο, τον δάσκαλο, τον συμβουλάτορα, τον συνάνθρωπο.

Οι εφαρμογές που χρησιμοποιούν εικόνα, δηλ. προβάλλουν ένα avatar ως ψηφιακό συνομιλητή, και η επικείμενη έλευση της τρισδιάστατης εικονικής πραγματικότητας και του περιβάλλοντος metaverse θα κάνουν τα πράγματα ακόμη δυσκολότερα, διογκώνοντας την πρόκληση για διάκριση ανθρώπου και μηχανής, και για την ανθρώπινη κρίση σχετικά με το πότε θα πρέπει να απευθύνονται στο καθένα από τα δύο. Διότι, εξακολουθεί να υπάρχει η προσωπική επιλογή, παρότι λόγω της άμεσης διαθεσιμότητας του ψηφιακού μέσου η διαδικασία της επιλογής αυτοματοποιείται και συρρικνώνεται.

Η μετανθρωπιστική αγωνία της Ferrando να μην υποστούν διακρίσεις τα ρομπότ σε μια μικτή ανθρώπινη-μηχανική κοινωνία μετασχηματίζεται σε δυστοπικό σενάριο, όπου σταδιακά τα ρομπότ αδρανοποιούν παθητικά την ενέργεια της ανθρώπινης φύσης. Διότι, κάθε συνομιλητής είναι ένας καθρέφτης του εαυτού μας, και η συνομιλία δεν αφορά μόνο ανταλλαγή λόγων ή λέξεων, αλλά βαθύτερη ανταλλαγή ενεργειών, φύσης και σκέψης. Όσο περισσότερο συνομιλούμε με τα ρομπότ, τόσο περισσότερο θα τους μοιάζουμε και τόσο περισσότερο θα απεκδυόμαστε την ανθρώπινη φύση και ταυτόχρονα θα οδηγούμαστε σε μια απομόνωση χωρίς ταυτότητα. Όμως, ο άνθρωπος δεν είναι φτιαγμένος για να είναι μόνος, διότι «είμαστε άνθρωποι όταν γινόμαστε συνάνθρωποι»[5].

Σημειώσεις

[1] Francesca Ferrando, Philosophical Posthumanism, Bloomsbury Academic, 2019, σ. 54.

[2] https://openai.com/index/sycophancy-in-gpt-4o/

[3] https://www.kathimerini.gr/world/563782693/efivos-aytoktonise-meta-apo-mines-synomilion-me-to-chatgpt-minysi-kata-tis-openai-apo-toys-goneis-toy/

[4] Καθημερινά το ChatGPT δέχεται περισσότερα από 1 δισεκατομμύριο ερωτήματα και χρησιμοποιείται από 190,6 εκατομμύρια χρήστες (Στατιστικά στοιχεία 2025), https://www.demandsage.com/chatgpt-statistics/

[5] Σαράντος Ι. Καργάκος, Η Ευθύνη του Ανθρώπου μπρος στο Κατώφλι του 21 ου  Αιώνα, Περιοδικό

(Ευθύνη, τεύχος 292, Απρίλιος 1996, σ. 160, 161)

(Πηγή ψηφ. κειμένου: antifono.gr)