Σχόλιο στήν Ἀπόδοση τῆς γιορτῆς τῆς Ὑψώσεως τοῦ Τιμίου Σταυροῦ

ΠΑΛΑΙΟΔΙΑΘΗΚΙΚΑ

Μέ τήν ἀπόδοση τῆς γιορτῆς τῆς Ὑψώσεως τοῦ Τιμίου Σταυροῦ ὁλοκληρώνεται ὁ κύκλος τῶν ἀκολουθιῶν πού σχετίζονται μέ τή συγκεκριμένη γιορτή. Κατ᾽ ἀναλογία πρός τίς μεγάλες ἰσραηλιτικές γιορτές πού διαρκοῦσαν ὀκτώ ἡμέρες (Πάσχα: Ἔξο 12:15-19 καί Σκηνοπηγία Λευ 23:36-39· Ἀρι 29:35) ἐπικράτησε, ἀρχικά στήν Ἐκκλησία τῶν Ἱεροσολύμων καί στή συνέχεια καί σέ ἄλλες ἐκκλησιαστικές ἐπαρχίες, νά παρατείνεται γιά ὀχτώ ἡμέρες καί ὁ ἑορτασμός τῶν μεγάλων χριστιανικῶν ἑορτῶν.

Ἡ ἀπόδοση τῆς γιορτῆς τῆς Ὑψώσεως τοῦ Σταυροῦ στίς 21 Σεπτεμβρίου συμπίπτει μέ τή μνήμη τοῦ προφήτη Ἰωνᾶ. Ἡ σύμπτωση αὐτή ἐμπεριέχει ἕνα βαθύτατο συμβολισμό, καθώς ὁ ἴδιος ὁ Ἰησοῦς, ἀπαντώντας σέ ὅσους ἀμφισβητοῦσαν τή μεσσιανική του ἰδιότητα, θά παραλληλίσει τήν ἐπικείμενη σταύρωση, ταφή καί ἀνάστασή του μέ τήν περιπέτεια τοῦ Ἰωνᾶ στήν κοιλιά τοῦ κήτους (Ματ 12:38-42· πβ. Ματ 16:1-4· Μαρ 8:12-12 καί Λου 11:29-32).
Τό βιβλίο, πού ἐπιγράφεται μέ τό ὄνομα τοῦ Ἰωνᾶ, ἀρχίζει μέ μία πρόσκληση τοῦ Θεοῦ πρός τόν προφήτη νά πάει νά καλέσει τούς κατοίκους τῆς ἀσσυριακῆς πρωτεύουσας Νινευῆ σέ μετάνοια (1:1-2). Ὁ προφήτης ὅμως προσπαθεῖ νά ἀποφύγει τήν ἀποστολή του καί δραπετεύει μέ ἕνα καράβι πού ταξίδευε πρός τήν ἐντελῶς ἀντίθετη κατεύθυνση, πρός τή Θαρσίς, περιοχή πού ταυτίζεται ἴσως μέ τή φοινικική ἀποικία Τάρτεσος στήν Ἱσπανία, τό τέλος τοῦ τότε γνωστοῦ κόσμου πρός τά δυτικά (1:1-3), ἀλλά μιά δυνατή τρικυμία ἐμποδίζει τήν πορεία τοῦ πλοίου (1:4).

Ἀπέναντι στόν κίνδυνο νά βυθιστοῦν ὅλοι, οἱ ναῦτες παρακαλοῦν ὁ καθένας τόν θεό του καί καλοῦν καί τόν Ἰωνᾶ νά κάνει τό ἴδιο (1:4-6). Παρά τίς προσευχές ὅμως ἡ θάλασσα ἐξακολουθεῖ νά μαίνεται, ὁπότε οἱ ναῦτες ἀποφασίζουν νά ρίξουν κλῆρο, γιά νά ἀνακαλύψουν τόν αἴτιο τῆς συμφορᾶς. Ὁ κλῆρος πέφτει στόν Ἰωνᾶ, ὁ ὁποῖος ὁμολογεῖ τήν ἁμαρτία του καί προτείνει στούς ναῦτες νά τόν ρίξουν στή θάλασσα, ὥστε νά κοπάσει ἡ καταιγίδα (1:8-12). Οἱ ναῦτες διστάζουν ἀρχικά νά ἀναλάβουν τήν εὐθύνη γιά τόν θάνατο ἑνός ἀθώου. Ὅταν ὅμως ὅλες τους οἱ προσπάθειες νά φέρουν τό πλοῖο στήν ἀκτή ἀποτυγχάνουν, ἀναγκάζονται νά ρίξουν τόν Ἰωνᾶ στή θάλασσα, ἀφοῦ προηγουμένως ζητοῦν συγχώρεση ἀπό τόν Θεό (1:14). Ἡ τρικυμία κόπασε ἀμέσως καί οἱ ναῦτες ἀναγνώρισαν τή δύναμη τοῦ ἀληθινοῦ Θεοῦ (1:13-16).

Μόλις ὁ Ἰωνᾶς βρέθηκε στό νερό, ἕνα τεράστιο ψάρι τόν κατάπιε κατ’ ἐντολή τοῦ Θεοῦ καί ὁ προφήτης ἔμεινε στό στομάχι τοῦ κήτους τρεῖς μέρες καί τρεῖς νύχτες προσευχόμενος (2:3-10). Ὁ Θεός τελικά ἄκουσε τήν προσευχή του καί πρόσταξε τό κῆτος νά ξεράσει τόν Ἰωνᾶ στή στεριά (2:11).

Τό δεύτερο μέρος τοῦ ἔργου ἀρχίζει μέ ἐπανάληψη τῆς προσταγῆς τοῦ Θεοῦ πρός τόν Ἰωνᾶ νά κηρύξει στή Νινευή (3:1-2). Αὐτήν τή φορά ὁ προφήτης ὑπακούει καί φτάνει στή Νινευή, ὅπου πρός μεγάλη του ἔκπληξη τό σύντομο κήρυγμά του, «Τρεῖς μέρες ἀκόμα καί ἡ Νινευή θά καταστραφεῖ», βρῆκε τεράστια ἀνταπόκριση· ὅλοι οἱ κάτοικοι τῆς Νινευῆ μαζί μέ τόν βασιλιά τους ἀποφάσισαν νά μετανοήσουν, μέ ἀποτέλεσμα τή μή πραγματοποίηση τῆς ἀπειλῆς τοῦ Θεοῦ (3:3-11).

Ἡ παραπάνω ἐξέλιξη ἀπογοήτευσε ὑπερβολικά τόν Ἰωνᾶ, ὁ ὁποῖος διαμαρτύρεται πρός τόν Θεό, καί ὁ Θεός ἀναλαμβάνει νά νουθετήσει τόν ἀνυπάκουο προφήτη του (4:1-4). Στό σημεῖο ἀπέναντι ἀπό τήν πόλη, ὅπου ὁ Ἰωνᾶς εἶχε ἐγκατασταθεῖ, ὥστε νά ἀπολαύσει τό θέαμα τῆς καταστροφῆς τῆς ἐχθρικῆς πόλης, ὁ Θεός ἔκανε νά φυτρώσει μιά ὑπερμεγέθης κολοκυθιά, πού ἀνακούφισε τόν προφήτη ἀπό τόν φοβερό καύσωνα, τήν ἑπόμενη ὅμως μέρα ξεράθηκε. Στή νέα ἀπογοήτευση τοῦ Ἰωνᾶ καί στήν ἀπάντηση τοῦ Θεοῦ πρός αὐτόν μπορεῖ κανείς νά διακρίνει τόν διαφορετικό τρόπο προσέγγισης τῶν πραγμάτων. Προφανῶς, ὁ προφήτης περιφρονεῖ τούς κατοίκους τῆς Νινευῆ γιά τήν ἄγνοιά τους σέ ζητήματα θρησκείας, ἐνῶ ὁ Θεός τή θεωρεῖ αἰτία γιά νά τούς δείξει τήν εὐσπλαχνία του.

Ἕνα βασικό στοιχεῖο τοῦ κηρύγματος τῶν προφητῶν συνιστᾶ ἡ κριτική τῆς αὐτοπεποίθησης, πού προσφέρει στόν Ἰσραήλ ἡ πίστη του ὅτι εἶναι ὁ ἐκλεκτός λαός τοῦ Θεοῦ. Ἀπό τήν ἄλλη μεριά, ἐξίσου συχνά στρέφονται οἱ προφῆτες μέ ἰδιαίτερη δριμύτητα κατά τῶν ἐχθρῶν του Ἰσραήλ καί ἐπικαλοῦνται τήν ἐκδήλωση τῆς θείας ὀργῆς ἐναντίον τους. Ἡ περίπτωση, ὅμως, ἕνας προφήτης νά ἀποστέλλεται ὡς κήρυκας μετανοίας στόν πλέον μισητό ἐχθρό του Ἰσραήλ, καί, μάλιστα, τό κήρυγμά του νά ἔχει τόσο μεγάλη ἐπιτυχία, ὥστε ὁ Θεός νά δείχνει ἰδιαίτερη συμπόνια πρός τόν λαό αὐτόν εἶναι μοναδική. Ἔτσι, τό βιβλίο τοῦ Ἰωνᾶ, παρά τόν ἁπλοϊκό ἀφηγηματικό χαρακτῆρα του, θίγει δύο μεγάλα ζητήματα τῆς βιβλικῆς θεολογίας. Τό πρῶτο σχετίζεται μέ τό ἐρώτημα ἄν ἡ κυριαρχία καί ἡ μέριμνα τοῦ Θεοῦ περιορίζεται μόνο στόν Ἰσραήλ ἤ ἐπεκτείνεται σέ ὅλους τούς λαούς τῆς γῆς, καί τό δεύτερο ζήτημα ἀφορᾶ τή σχέση ἀγάπης τοῦ Θεοῦ καί δικαιοσύνης του.

Ὁ στόχος, ὅμως, τοῦ συγγραφέα νά συζητήσει αὐτά τά μεγάλα θεολογικά προβλήματα δέν γίνεται ἀμέσως ἐμφανής, καθώς μέ τόν ὑπαινικτικό τρόπο τῆς ἀφήγησης ἀφήνει πολύ ἐλεύθερο χῶρο στόν ἀναγνώστη νά προβληματιστεῖ καί
νά ἀναζητήσει μόνος του τίς ὀρθές ἀπαντήσεις. Εἶναι, στήν προκειμένη περίπτωση χαρακτηριστικό, ὅτι τό βιβλίο ἀρχίζει
μέ τήν πληροφορία πώς ὁ Ἰωνᾶς προσπαθεῖ νά ἀποφύγει μιά ἀποστολή πού τοῦ ἀναθέτει ὁ Θεός καί τελειώνει μέ μιά
ἐρώτηση τοῦ Θεοῦ πρός τόν προφήτη. Ὁ συγγραφέας ὅμως δέν δίνει κάποια ἐξήγηση γιά τή συμπεριφορά τοῦ Ἰωνᾶ, ἡ ὁποία, μέ βάση τή θεώρηση τοῦ Κυρίου ὡς παγκόσμιου Θεοῦ, θά μποροῦσε νά χαρακτηριστεῖ ἀπαράδεκτη, ἐνῶ θά μποροῦσε νά δικαιολογηθεῖ μέ βάση τήν πίστη ὅτι ὁ Κύριος εἶναι ἀποκλειστικός θεός τοῦ Ἰσραήλ, οὔτε δίνει ἐπίσης κάποια πληροφορία γιά τήν ἀπάντηση τοῦ προφήτη στό ἐρώτημα τοῦ Θεοῦ, ἡ ὁποία καί πάλι θά μποροῦσε μέ βάση τήν πίστη ὅτι ὁ Θεός ἀγαπᾶ ὅλους τούς λαούς νά εἶναι καταφατική, ἐνῶ μέ βάση τήν ἐμπιστοσύνη στή δικαιοσύνη τοῦ Θεοῦ θά μποροῦσε νά εἶναι καί ἀρνητική, ἐφόσον οἱ Νινευΐτες, ἔστω καί ἄν μετάνιωσαν, εἶχαν προηγουμένως αἱματοκυλίσει ὅλον τόν κόσμο.

Μέ τόν τρόπο αὐτόν ἀναγκάζεται ὁ ἀναγνώστης τοῦ ἔργου νά βιώσει ὁ ἴδιος τά διλήμματα τοῦ προφήτη καί νά προβληματιστεῖ, ὥστε νά ἀποδεχτεῖ τελικά τό ἰδιαίτερα ἐπαναστατικό γιά τήν ἐποχή του μήνυμα πού προβάλλει τό βιβλίο, καθώς, σέ ἀντίθεση πρός τίς κρατοῦσες ἀντιλήψεις, καί μάλιστα τῆς μεταιχμαλωσιακῆς ἰουδαϊκῆς κοινότητας ἡ ὁποία προσπαθεῖ νά κλειστεῖ στόν ἑαυτό της, διακηρύσσει τό ἐνδιαφέρον καί τήν ἀγάπη τοῦ Θεοῦ γιά ὅλα τά πλάσματά του καί τήν ἀλήθεια ὅτι ὁ λαός τοῦ Ἰσραήλ, ὅπως καί ὁ Ἰωνᾶς, κλήθηκε ἀκριβῶς γιά νά ἀπευθύνει τό μήνυμα αὐτό πρός ὅλους.

Ὅμως ὁ συγγραφέας, μέσα ἀπό τόν ὑπερβολικό τρόπο τῆς ἀφήγησής του, προχωρεῖ ἀκόμη περισσότερο τόν θεολογικό προβληματισμό τῆς ἐποχῆς του. Τό σχέδιο τοῦ Θεοῦ γιά τή σωτηρία τοῦ κόσμου δέν ἀκυρώνεται ἀπό τίς ἀδυναμίες ἤ τίς λανθασμένες ἐπιλογές τῶν ἀνθρώπων πού ἐπιλέγονται ὡς ὄργανά του. Τελικά ὁ Ἰωνᾶς καθίσταται ὄργανο τῆς ἀποκάλυψης τῆς δύναμης τοῦ Θεοῦ στούς ξένους λαούς εἴτε ὑπακούοντας στό θέλημά του (Νινευΐτες) εἴτε μή ὑπακούοντας (ναῦτες). Κύριος τῆς Ἱστορίας παραμένει πάντοτε ὁ Θεός, ὁ ὁποῖος παρεμβαίνει δυναμικά ὑπέρ τοῦ ἀνθρώπου. Πρόκειται γιά ἕνα διαχρονικό μήνυμα πού ὑπερβαίνει τά στενά ἱστορικά ὅρια τῆς ἐποχῆς του. Ἡ περιπέτεια τοῦ Ἰωνᾶ στήν κοιλιά τοῦ κήτους διακηρύσσει μέ τόν πιό παραστατικό τρόπο τήν ἀλήθεια, ὅτι ὁ Θεός ἔχει τή δύναμη νά ἀνασύρει τόν ἄνθρωπο ἀπό τά βάθη τῆς ἀμφιβολίας καί τά ἔσχατα ὅρια τῆς ἀπελπισίας καί νά τόν μετατρέπει σέ ζωντανή μαρτυρία τῆς παγκόσμιας ἀγάπης του. Ἔτσι, δέν εἶναι τυχαῖο ὅτι ἡ πρωτοχριστιανική κοινότητα εἶδε στήν περιπέτεια τοῦ Ἰωνᾶ τήν προτύπωση τῆς ταφῆς καί τῆς ἀνάστασης τοῦ Ἰησοῦ, ὁ ὁποῖος μέ τό παράδειγμα καί τή διδασκαλία του προσέδωσε στό μήνυμα τοῦ βιβλίου τήν πιό ἀναπτυγμένη του μορφή.

(Πηγή: Περιοδικό “Εφημέριος” Σεπ. – Οκτ. 2021)