Έχοντας μελετήσει τα ανωτέρω δεδομένα και, κυρίως, το σκεπτικό του Τρεμπέλα για το υπό εξέταση ζήτημα, θα ήθελα να καταθέσω στο σημείο αυτό τους προβληματισμούς μου όχι τόσο για να ελέγξω την ορθότητα ή μη των απόψεων του μακαριστού (δεν θα ήθελα ούτε και έχω τα προσόντα να κάνω κάτι τέτοιο, φεύ!), και οι οποίες, άλλωστε, δεν φαίνονται να διεκδικούν απόλυτη ισχύ και εφαρμογή μιάς τέτοιας αλλαγής, όσο για να εκφράσω την επιφύλαξή μου προς το γενικότερο σκεπτικό, που κερδίζει ολοένα και περισσότερο έδαφος σήμερα, της προσπάθειας αναβιώσεως, δηλαδή, παλαιών λατρευτικών στοιχείων ή της απενεργοποιήσεως άλλων, παλαιόθεν καθιερωμένων, από τους ειδικούς σε αυτά τα θέματα επιστήμονες-λειτουργιολόγους, και μάλιστα χωρίς να λαμβάνεται υπ’ όψιν η επί αιώνες ισχυρή παράδοση ορισμένων λειτουργικών στοιχείων, όπως το υπό εξέταση:

1. Πρώτο σημείο που με προβλημάτισε είναι η αναφορά του Τρεμπέλα σε αρχαίες και, αναμφίβολα, όχι πλήρως γνωστές λειτουργίες. Ποιά είναι η βεβαιότητά μας για αυτές, όταν θεωρείται σχεδόν σίγουρο ότι όσες διεσώθησαν παρουσιάζονται “βυζαντινοποιημένες”, με προσθήκες και επιρροές, δηλαδή, κυρίως εντοπισμένες στην μέση βυζαντινή περίοδο; Κλασσικά παραδείγματα οι λειτουργίες των αγίου Ιακώβου και Αποστόλου Μάρκου. Θεωρείται βέβαιο ότι δεν διασώζονται στην αρχαία μορφή τους, αλλά ότι είναι σε μεγάλο ποσοστό προσαρμοσμένες στα βυζαντινά δεδομένα. Εξάλλου, τα περισσότερα χφφ τα διασώζοντα την λειτουργία του Αγίου Ιακώβου είναι μεταγενέστερα του 15ου αι., ενώ για την λειτουργία του Αποστόλου Μάρκου η αρχαιότερη πηγή τοποθετείται στον 11ο αι. Η προσθήκη του βυζαντινού τύπου τρισαγίου ύμνου και το μεγαλυνάριο “Επί σοι χαίρει…” είναι μερικά μόνο από τα στοιχεία εκείνα που αποδεικνύουν την αλλοίωση της αρχικής μορφής των λειτουργιών αυτών.

2. Η πρώτη ερμηνεία του Τρεμπέλα για την υπό εξέταση προσθήκη λέει ότι: “Ετέθησαν ούτω ενταύθα αι αιτήσεις αύται κατ’ εποχήν, καθ’ ήν ίσως έλειπον εκ της προαναφοράς και διετήρουν εισέτι την θέσιν αυτών εν ταίς υπέρ των κατηχουμένων δεήσεσιν“. Ο Τρεμπέλας δεν δογματίζει, αυτό είναι σίγουρο, όταν βάζει στην σκέψη του το “ίσως”, και λέει εν ολίγοις ότι οι αιτήσεις αυτές προσετέθησαν στο σημείο αυτό (πριν το “Πάτερ ημών”, δηλαδή) την εποχή που μπορεί να εξέλειπαν από την προαναφορά και διατηρούσαν ακόμα την θέση τους εντός της ομάδας των υπέρ των κατηχουμένων δεήσεων. Παραδέχεται, δηλαδή, ότι κάποια στιγμή, ούτως ή άλλως, πληρωτικά λέγονταν δύο φορές στην Θ. Λειτουργία, απλά αυτό γινόταν αρχικά σε διαφορετικό σημείο, στις δεήσεις των κατηχουμένων. Και διερωτώμαι: Γιατί είναι πλεονασμός η δεύτερη εκφώνηση των πληρωτικών στο σημείο που λέγονται σήμερα;

3. Η δεύτερη ερμηνεία του Τρεμπέλα αναφέρει: “Κατά την ετέραν εξήγησιν αι αιτήσεις παρενεβλήθησαν ενταύθα, αφού προηγουμένως είχον μεταφερθή εκ των δεήσεων των κατηχουμένων εις την ήν ήδη κατέχουσιν εν τή προαναφορά θέσιν. Παρενεβλήθησαν δε κατ’ επίδρασιν εκ της λειτουργίας των Προηγιασμένων, εν τή οποία, περιλαβούση σχεδόν πάσαν την προαναφοράν, είχον ασφαλώς περιληφθή εξ αρχής. […] η εν τή λειτουργία ταύτη στενή σύνδεσις της Κυριακής προσευχής μετά των ειρημένων αιτήσεων ενδέχεται να επέδρασεν, ώστε να παρεισαχθώσιν αι αιτήσεις αύται και εν τή συνήθει λειτουργία“. Εδώ ας μου επιτραπεί να σημειώσω το εξής παράδοξο, να θεωρείται, δηλαδή, ότι η μεταγενέστερη λειτουργία των Προηγιασμένων επηρέασε την σίγουρα προγενέστερη λειτουργία του Χρυσοστόμου. Ο Τρεμπέλας θεωρεί ότι τα πληρωτικά αυτά υπήρχαν στην Προηγιασμένη “ασφαλώς […] εξ αρχής” και ότι συνδέονταν στενά με την Κυριακή προσευχή. Και αυτό είναι όντως παράδοξο. Γιατί να συνδεθούν τόσο στενά με την Κυριακή προσευχή οι αιτήσεις αυτές, αν παρουσίαζαν τόση μεταβλητότητα τους πρώτους αιώνες και τοποθετήθηκαν στην αντίστοιχη θέση της λειτουργίας του Χρυσοστόμου μετακινηθείσες από άλλο σημείο; Τί τα συνέδεε τόσο στενά με το “Πάτερ ημών” της Προηγιασμένης και όχι με το “Πάτερ ημών” της συνήθους λειτουργίας ; Και γιατί αυτή η στενή σύνδεση με την Κυριακή προσευχή να είναι αποδεκτή στην Προηγιασμένη και απορριπτέα στην συνήθη λειτουργία;

4. Ας μη ξεχνάμε και ένα αδιαμφισβήτητο γεγονός, που ο Τρεμπέλας θεωρεί απαραίτητο να υπομνήσει στους αναγνώστες, και δεν θα τολμούσε, κατά την γνώμη μου, να το παραλείψει. Τα δεύτερα πληρωτικά εντοπίζονται στο αρχαιότερο σωζόμενο χφ ευχολόγιο που έχουμε στην διάθεσή μας σήμερα, στον γνωστό Βαρβερινό κώδικα. Είναι απολύτως βέβαιο, δηλαδή, ότι τα οι αιτήσεις αυτές υπάρχουν στο σημείο αυτό της λειτουργίας εδώ και τουλάχιστον 1200 χρόνια και απαντώνται σε πολλά γνωστά ευχολόγια, χφφ ή έντυπα, χωρίς να υπάρξει προβληματισμός για την χρησιμότητά τους, και παρά το γεγονός ότι η λειτουργική πράξη πέρασε όλα αυτά τα χρόνια από τα πνευματικά χέρια αγίων και φωτισμένων Ιεραρχών και Ιερέων, εν οίς Φιλόθεος ο Κόκκινος (του οποίου την “Διάταξιν της Ιεροδιακονίας” ακολουθούμε κατά βάσιν μέχρι και σήμερα), Συμεών Θεσσαλονίκης (η σημαντικότερη, ίσως, πηγή για την επιστήμη της Λειτουργιολογίας σήμερα) και πολλοί άλλοι. Όλα τα υπόλοιπα είναι απλά υποθέσεις. [Συμπλήρωση: Δεν θα ήταν νομίζω περιττό να αναφέρω ότι για πολλούς λειτουργιολόγους η σημασία του Βαρβερινού κώδικα εξαίρεται και για άλλους λόγους και όχι μόνο λόγω αρχαιότητας. Ο R. Taft θεωρεί ότι η ιδιαίτερη αξία του έγκειται στο γεγονός ότι το ευχολόγιο αυτό βρίσκεται χρονικά αρκετά κοντά στην εν Τρούλω Πενθέκτη Οικουμενική Σύνοδο (λίγο μεταγενέστερο αυτής), η οποία επικυρώνοντας της αποφάσεις και την θεολογία της εν Λαοδικεία Τοπικής Συνόδου, δίνει οικουμενική ισχύ στις διατάξεις εκείνες που προβλέπουν ότι η επ’ Εκκλησίαις λατρεία δεν μπορεί να γίνεται αντικείμενο προσωπικών εκτιμήσεων, αλλά ότι το θέμα της λατρείας και των εν αυτή τελουμένων, αναγινωσκομένων και ψαλλομένων είναι αποκλειστικά αρμοδιότητα Συνόδων, επισήμων, δηλονότι, αποφάσεων της Εκκλησίας. Ως εκ τούτου, ο Taft θεωρεί ότι ειδικά για αυτόν τον λόγο η αξία του κώδικα αυτού μεγαλώνει, διότι θεωρεί πως αποτυπώνει διατάξεις που η Εκκλησία επίσημα τότε δέχθηκε στο πνεύμα τον Συνόδων που αναφέραμε παραπάνω.]

Ας πάμε τώρα στην δεύτερη παραπομπή του π. Κων/νου Παπαγιάννη. Αυτή εντοπίστηκε στο έργο του Καθηγητή Φουντούλη “Κείμενα Λειτουργικής, Τεύχος Γ’, Θείαι Λειτουργίαι, Θεσσαλονίκη 1994” και στις σσ. 231-232. Γράφει ο μακαριστός Καθηγητής: “Αι διά δευτέραν φοράν επαναλαμβανόμεναι προ της Κυριακής προσευχής αιτήσεις τίθενται διά στοιχείων των 8 (εν. στιγμών), ως εισαχθείσαι μεταγενεστέρως εξ επιδράσεως της Λειτουργίας των Προηγιασμένων, προς κάλυψιν της προ του “Πάτερ ημών…” μυστικώς αναγινωσκομένης ευχής. Θέμα των διακονικών ενταύθα είναι η εισαγωγή των δεήσεων διά την αξίαν μετάληψιν, η δε παρεμβολή των αιτήσεων εις το σημείον τούτο διασπά την ενότητα διακονικών και ευχής. Η τομή εις το σημείον τούτο πρέπει να γίνεται κατά τον και υπό της θείας λειτουργίας του αγίου Ιακώβου του αδελφοθέου μαρτυρούμενον ορθόν τρόπον, ήτοι από του αιτήματος “Όπως ο φιλάνθρωπος … δεηθώμεν” εις το “Την ενότητα της πίστεως...”.

Ο Φουντούλης εδώ δεν πιθανολογεί. Με αυθεντικότητα διατυπώνει την θέση ότι η εισαγωγή των αιτήσεων αυτών έγινε κατ’ επιρροή της λειτουργίας των Προηγιασμένων και για κάλυψη της ευχής “Σοι παρακατατιθέμεθα…” στην Λειτουργία του Χρυσοστόμου ή της ευχής “Ο Θεός ημών, ο Θεός του σώζειν…” στην Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου και ότι οι αιτήσεις αυτές διασπούν την ενότητα μεταξύ των διακονικών και των ανωτέρω ευχών. Κάποιες σκέψεις θα ήθελα να κάνω και εδώ με απόλυτο σεβασμό στο μέγεθος και την αξία του μακαριστού Καθηγητού:

1. Η άποψη ότι η προσθήκη των δευτέρων αυτών πληρωτικών πριν το “Πάτερ ημών…” έγινε για κάλυψη των ενταύθα μυστικώς αναγινωσκομένων ευχών είναι πολύ σημαντική. Εάν αυτός είναι πράγματι ο λόγος της προσθήκης αυτής ήδη από τον 8ο αι. (Βαρβερινός κώδικας) τότε η ύπαρξη των δευτέρων πληρωτικών σε αυτήν την θέση γιατί να μην είναι σήμερα τόσο απαραίτητη, όσο ήταν τότε; Γιατί να παραληφθούν σήμερα, όταν από τόσο παλαιά επεβλήθησαν με συγκεκριμένο, θεολογικό κατά το μάλλον, σκοπό; Ο ίδιος ο Φουντούλης, εξάλλου, έχει διαπιστώσει σε παλαιότερα κείμενά του το τεράστιο ιστορικό έρεισμα αυτής της εκκλησιαστικής πρακτικής, της “διαφυλάξεως, δηλαδή, του απορρήτου των μυστηρίων, της χριστιανικής δηλαδή διδασκαλίας και τελετουργίας.” (Ι. Φουντούλη, “Το πνεύμα της Θείας Λατρείας”, Λειτουργικὰ θέματα, τ. Α΄, Θεσσαλονίκη 1977, σ. 13-37, ανατύπωση Ι.Μ. Χρυσοποδαριτίσσης Πατρών στο περιοδικό ΕΡΕΙΣΜΑ, τεύχος ιβ’, Αύγουστος 2009, σ. 12). Είναι χαρακτηριστικό πως για την κάλυψη π.χ. των τιμίων δώρων με διπλά καλύμματα αναφέρει ότι: “Η κάλυψις των ιερών σκευών διά διπλών καλυμμάτων ελάχιστα εξυπηρετεί πρακτικούς σκοπούς. Η τάσις της αποκρύψεως των μυστηρίων ήτο πολύ ισχυροτέρα τούτων.” (έ.α. σ. 12). Για δε την μυστική ανάγνωση των ευχών αναφέρει τα εξής πολύ σημαντικά αμέσως πιό κάτω: “Εις την τάσιν ταύτην οφείλεται και η μυστικώς ανάγνωσις των ευχών. Πόσον ενωρὶς ήρχισεν η πράξις αύτη μαρτυρεί η σχετική Νεαρά του Ιουστινιανού, ήτις μόνον προσωρινόν αποτέλεσμα είχεν, εάν είχεν. Η θεία Λειτουργία, το μυστήριον των μυστηρίων, έμεινεν εις όλους τοὺς λειτουργικούς τύπους το σεσιγημένον μυστήριον, πρό του οποίου «σιγά πάσα σάρξ βροτεία και ίσταται μετά φόβου και τρόμου» (Ύμνος αντί του Χερουβικού κατά το Μέγα Σάββατον). Είναι αυτή η υπερτάτη θεοφάνεια, προ της οποίας ο άνθρωπος συντριβόμενος κλείει τα ώτα και δέεται, ως εις το Σινά, να ευρεθή μεσίτης (Έξ κ΄ 19). Ο φόβος του κατακρίματος τον συνέχει. «Πύρ γαρ υπάρχει τους αναξίους φλέγον» (Ακολουθία θείας Μεταλήψεως, στίχοι Συμεών Μεταφραστού). Η περίτρομος διάνοια και η συντετριμμένη ψυχή του πιστού ικανοποιείται μόνον όταν, μετά την τέλεσιν της φρικτής θυσίας και μετά την κοινωνίαν των Μυστηρίων, ακούση την ειρηνικήν και συγκεφαλαιούσαν τα πάντα γλυκείαν οπισθάμβωνον ευχήν.” (έ.α. σσ. 12-13). Ο ίδιος ο Φουντούλης, λοιπόν, παραδέχεται ότι αυτή η Εκκλησία είχε καλλιεργήσει από νωρίς την τάση για κάλυψη των ευχών και δέχεται ότι η προσθήκη των δευτέρων πληρωτικών στο συγκεκριμένο σημείο αυτόν τον σκοπό εξυπηρετεί. Γιατί να κρίνει σκόπιμη την παρασιώπησή τους σήμερα, ιδίως την στιγμή που η πρακτική αυτή για κάλυψη των συγκεκριμένων ευχών με τα δεύτερα πληρωτικά μετρά στις χφφ μαρτυρίες τουλάχιστον 12οο χρόνια εφαρμογής;