«Έχουμε φτάσει στο σημείο να κάνουμε αν­θρώπινη… κτηνιατρική, δηλαδή να μην κουβεντιάζουμε ούτε καν να μι­λάμε με τον άρρωστο, όπως εάν είχα­με μπροστά μας ένα σκυλάκι στο κτηνιατρείο» τονίζει με έμφαση ο καθηγητής Παθολογίας Γ. Δάικος, μιλώντας για την ψυχρότητα και την απομάκρυνση πολλών ιατρών σήμερα από τους ασθενείς τους.

Δάσκαλος πολλών γενεών ιατρών, ο καθηγητής Γεώργιος Δάικος διακρίνεται για το ήθος και την ευπρέπειά του, αλλά κυρίως για την αγάπη του προς τους ασθενείς.

Το ενδιαφέρον του για την επιστήμη της ιατρικής τον οδήγησε αρχικά στη Βοστώνη των ΗΠΑ, όπου υπό εξαι­ρετικά δύσκολες συνθήκες μετεκ­παιδεύτηκε στην Παθολογία και τη Λοιμωξιολογία.

«Πράγματι ήμουν από τους πρώτους που ξεκίνησαν από μια ταλαιπωρημένη από την Κατοχή Ελλάδα και έφτασαν στην Αμερική. Εκεί μέσω του αειμνήστου αρχιεπισκόπου Αμε­ρικής Ιακώβου, που τότε ήτο στον κα­θεδρικό της Βοστώνης, εγνώρισα τον πατέρα του Μάικ Δουκάκη, Πάνο, ο οποίος ήταν ιατρός, και με πήγε στο Χάρβαρντ. Ήταν η εποχή που άλλα­ζαν ευρύτερα τα πράγματα. Χαρα­κτηριστικό είναι ότι, αν μέχρι εκείνη την στιγμή η Αμερική ερχόταν στην Ευρώπη για να εισπράξει γνώση, ακριβώς την συγκεκριμένη περίοδο ξεκινούσε η Ευρώπη να συναντήσει την Αμερική για ανάλογους λόγους. Ανήκω στους πρώτους Ευρωπαίους που κατέφθασαν στις ΗΠΑ για να δι­ευρύνουν τους ορίζοντες τους».

Επιστρέφοντας στην Ελλάδα στα μέ­σα της δεκαετίας του ’50, γνωρίστη­κε στην παθολογική κλινική του νο­σοκομείου «Ευαγγελισμός» με τον σπουδαίο επιστήμονα Βασίλειο Μαλάμο, ερευνητή των λοιμώξεων, ο οποίος, όταν εξελέγη καθηγητής της Θεραπευτικής, θέλησε να δημιουργήσει μια επιστημονική ομάδα από νέους γιατρούς στο νοσοκομείο «Αλεξάνδρα». Ο Γεώργιος Δάικος ήταν ανάμεσά τους.

«Εκείνα τα χρόνια είχαν αρχίσει να μελετώνται οι λοιμώξεις υπό νέο πρί­σμα μετά την εμφάνιση των αντιβιο­τικών. Από τότε μέχρι σήμερα τα πράγματα έχουν εντυπωσιακά αλλά­ξει. Πολλές λοιμώξεις που εκόστιζαν ανθρώπινες ζωές έχουν καταπολε­μηθεί, αλλά όχι μόνον από τα αντι­βιοτικά. Ουσιαστικά, την επανάστα­ση σε αυτόν τον τομέα -και κατ’ επέκτασιν στην αύξηση του προσδόκι­μου επιβιώσεως- την έφερε η άνοδος του βιοτικού επιπέδου (συνθήκες υγι­εινής, διατροφή κ.λπ.) και η χρήσις των εμβολίων. Αυτό βέβαια ισχύει για τις ανεπτυγμένες χώρες, διότι στις αναπτυσσόμενες, όπως όλοι γνωρί­ζουμε, τα πράγματα είναι τραγικά.
Για παράδειγμα, λοιμώξεις όπως η ιλαρά στη Δύση σπανίως απειλούν ζωές, ενώ στις αφρικανικές χώρες έχουν πολλά θύματα – κατά βάσιν παιδιά. Διότι δεν γίνεται ο αναγκαί­ος εμβολιασμός».

Όσον αφορά τις λοιμώξεις, η συχνή χρή­ση των αντιβιοτικών τί ρόλο έχει παίξει;

Πολύ σημαντικό ρόλο, είτε μιλάμε για απλή χρήση είτε για κατάχρηση. Οι λοιμώξεις παραμένουν όχι μόνο γιατί υφίσταται αντοχή στα αντιβιο­τικά, αλλά και γιατί έως σήμερα υπάρχουν στελέχη τα οποία δεν τα «πιάνει» κανένα αντιβιοτικό. Αλλωστε, τα μικρόβια είναι πανάρχαιοι μικροοργανισμοί, οι οποίοι έχουν δύο θεμελιώδη χαρακτηριστικά: πολλαπλασιάζονται εύκολα και προσαρ­μόζονται εντυπωσιακά.
Οι ιογενείς λοιμώξεις διαφεύγουν σε μεγάλο βαθμό της θεραπείας, διότι δεν υπάρχουν ακόμα τόσο πολλά φάρμακα γι’ αυτές, όπως για παρά­δειγμα ο ιός HIV που ευθύνεται για το AIDS. Επιπροσθέτως, υπάρχουν πολλές δυσκολίες για την κατασκευή του εμβολίου για τον ιό του HIV, με αποτέλεσμα -και λόγω του εύκολου δια του σεξ τρόπου μεταδόσεως- να συνιστά μια άκρως επικίνδυνη λοί­μωξη ιδιαιτέρως στην Αφρική, όπου συγκεντρώνεται το 95% των κρου­σμάτων AIDS παγκοσμίως. Στις ανεπτυγμένες χώρες είναι υπό μερικό έλεγχο. Ωστόσο, κάποια στιγμή πιστεύω ότι το μεγάλο επιστημονικό βήμα θα είναι η εν λόγω λοίμωξις από απειλητική για τη ζωή ή και θανατη­φόρος να πάρει μορφή χρονίας νό­σου, όπως π.χ. ο διαβήτης.

Το θέμα της κατάχρησης των αντιβιοτι­κών στη χώρα μας πώς το σχολιάζετε;

Μοιάζει σαν να αρνούμαστε να κα­ταλάβουμε ότι κατ’ αρχάς παίρνου­με αντιβιοτικά εκεί που δεν χρειάζε­ται και που φυσικά δεν πρέπει. Αλλά και αυτό να μη συνέβαινε, όπως προ­ανέφερα, και η ίδια η χρήσις συμ­βάλλει στην αντοχή των μικροβίων. Όταν χρησιμοποιούμε ένα αντιβιοτι­κό, πρώτα εξαφανίζονται τα ευαί­σθητα στελέχη του μικροβίου και στη συνέχεια επικρατούν τα ανθεκτικά, τα οποία προκύπτουν από την προσαρμοστική μεταλλαγή του μικρο­οργανισμού που προκαλεί την λοίμωξη. Εκεί οφείλεται και η αντοχή στα φάρμακα. Πρόκειται για επιλο­γή των μεταλλαγέντων που εν πολ­λοίς είναι και ιατρογενής. Χρειάζε­ται περισσότερη υπευθυνότητα, ώστε να μη χρησιμοποιούμε τα αντιβιοτικά από άγνοια, ημιμάθεια, μιμητισμό ή επιπολαιότητα και να τα λαμβά­νουμε εφόσον το κρίνει ο ιατρός μας. Διότι, όταν πραγματικά τα χρεια­στούμε για να καταπολεμήσουμε μια λοίμωξη στον οργανισμό μας, τα πράγματα από σχετικά απλά θα εί­ναι πολύ -και μάλιστα αδίκως- δυ­σκολότερα.

Ήθος και ιατρική

Είστε ο πρώτος που στείλατε φοιτητές για εκπαίδευση σε μη πανεπιστημιακές κλινικές. Πώς πήρατε την πρωτοβουλία και τί αποτελέσματα προέκυψαν από αυτή σας την ενέργεια;

Πράγματι, αυτό ισχύει. Τότε που το εφήρμοσα αυτό, οι πανεπιστημιακές κλινικές είχαν μεγάλο αριθμό φοιτη­τών και δεν επαρκούσαν. Έτσι, για να αντιμετωπίσω αυτό το πρόβλημα, συνεννοήθηκα με φίλους και συναδέλφους υφηγητές ή διδά­κτορες από άλλα, μη πανεπιστημια­κά, νοσοκομεία, οι οποίοι εδέχθησαν να συνεργαστούν και να βοηθή­σουν εθελοντικώς. Μοιράσαμε λοιπόν τους φοιτητές και τους οργανώ­σαμε σε μικρές ομάδες, τις οποίες διασκορπίσαμε σε όλο το Λεκανο­πέδιο. Έτσι, καθότι ολιγάριθμοι, εί­χαν την ευκαιρία να δουν και να εξε­τάσουν ασθενείς από κοντά, ώστε να αποκτήσουν μια πρώτη εμπειρία και να επιτύχουν καλύτερη επιμόρφωση. Το από αμφιθεάτρου μάθημα αντι­κατεστάθη από την μέθοδο επιλύ­σεως του προβλήματος μιας συγκε­κριμένης περιπτώσεως αρρώστου. Οι φοιτητές εμάθαιναν με ενεργητι­κό τρόπο προετοιμαζόμενοι για τις αναγκαίες γνώσεις. Σήμερα, βέβαια, δεν προκύπτει πλέον αυτή η ανάγκη, γιατί οι πανεπιστημιακές κλινικές έχουν αυξηθεί και ο αριθμός των φοι­τητών είναι μικρότερος.

Συνεχή εκπαίδευση όμως χρειάζονται και οι ιατροί σήμερα.

Φυσικά, πρώτον για να γνωρίζουν τις εξελίξεις που συντελούνται στην επιστήμη μας και δεύτερον για να είναι σε θέση να μεταλαμπαδεύσουν την μεθοδολογία και σε άλλους – είτε φοι­τητές είτε συναδέλφους. Αλίμονο αν μείνωμε σε όσα εμάθαμε ως φοιτητές. Το διαδίκτυο προσφέρει σημαντική ενημέρωση. Μέσα από βιβλιοθήκες πανεπιστημίων, παρακολουθούμε σε απευθείας σύνδεση ιατρικά περιοδι­κά και με μηχανές αναζήτησης, όπως το Google, οι επιστημονικές πληρο­φορίες είναι προσβάσιμες σε όλους μας. Αυτό είναι κάτι που, όταν ξεκί­νησα την καριέρα μου, δεν υπήρχε ακόμη πουθενά΄ τα οφέλη του με έχουν εντυπωσιάσει.

Επομένως, το Ίντερνετ έχει συμβάλει στην εξελικτική πορεία της Ιατρικής;

Υπό την έννοιαν ότι έχουμε άμεση και γρήγορη πληροφόρηση. Στο εξωτερικό, όταν η ομάδα των ιατρών επι­σκέπτεται τους αρρώστους, ένας έχει φορητό υπολογιστή (palm top), ο οποίος είναι συνδεδεμένος με την βι­βλιοθήκη του νοσοκομείου. Από εκεί λαμβάνει ενημέρωση για το περιστατικό που εξετάζει και, μέχρι να επισκεφθούν τον επόμενο ασθενή, ήδη έχουν ενημερωθεί και έχουν δώ­σει λύσεις πολύ πιο σύντομα και αποτελεσματικά.

Κατά τη γνώμη σας, τί σημαίνει «καλός ιατρός»;

Το να είναι αρκετά εκπαιδευμένος και να γνωρίζει τη σύγχρονη επιστή­μη της ιατρικής. Να μιλάει στον άρ­ρωστο, να ασχολείται μαζί του, να τον αφήνει να περιγράφει το πρόβλημα του και να μην τον διακόπτει επειδή βιάζεται να τελειώσει την εξέταση. Να συμπεριφέρεται με ενδιαφέρον και αγάπη στον κάθε ασθενή του. Αν όλα αυτά ένας ιατρός δεν μπορεί να τα εφαρμόσει, καλύτερα να κάνει κά­τι άλλο στη ζωή του.

Κατά πόσον και σε τί βαθμό η κακή ψυ­χολογική κατάσταση μπορεί να επηρε­άσει την εμφάνιση ή την εξέλιξη μιας πά­θησης;

Η ασθένεια είναι αποτέλεσμα πολλών παραγόντων. Όντως, μπορεί ένας άνθρωπος να βιώνει κάποιο άγχος και εξαιτίας αυτού να υποστεί τελικά, π.χ., έμφραγμα. Δεν είναι κάτι το σπάνιο. Όπως και όταν συμβαίνει να φοβάται σε υπερβολικό βαθμό το να μην αρ­ρωστήσει. Τότε, εμείς οι ιατροί του βάζουμε την ταμπέλα του υστερικού, γεγονός απαράδεκτο. Διότι καταλή­γει στο να πηγαίνει από τον έναν ια­τρό στον άλλον -από τους οποίους ο καθένας με τη σειρά του «διαβάζει» αυτή την ταμπέλα- και κανείς δεν ασχολείται ουσιαστικά με το πρόβλη­μα του ούτε μπαίνει στον κόπο να ελέγξει την υγεία του. Με άλλα λόγια, να προσεγγίσει τον άρρωστο, να ανοί­ξει διάλογο μαζί του και βήμα-βήμα να βρει τον πυρήνα της ασθένειας του συγκεκριμένου ανθρώπου. Αλλωστε, είναι γνωστό πως επηρεαζόμαστε από ποικίλους ψυχολογικούς, κοινωνι­κούς, οικογενειακούς ή και οικονο­μικούς παράγοντες.

Ανάμεσα στην ηθική και τη δεοντολογία

Είστε υπέρ της ολιστικής προσέγγισης του ασθενούς;

Υπό την έννοια του να τον προσεγγί­ζουμε συνολικά με βάση την ορθόδοξη ιατρική, ναι. Αλλά, όπως έλεγε μια συνάδελφος από τον Καναδά, έχου­με φτάσει στο σημείο να κάνουμε αν­θρώπινη κτηνιατρική (sophisticated human veterinarianism). Δηλαδή, να μην κουβεντιάζουμε ούτε καν να μι­λάμε με τον άρρωστο, όπως εάν είχα­με μπροστά μας ένα σκυλάκι στο κτη­νιατρείο. Και αυτό είναι κάτι που εδραιώνει την απομάκρυνση μεταξύ ιατρού και ασθενούς, καταργώντας την απαραίτητη για την ίαση διαπρο­σωπική τους σχέση. Ακόλουθη συνέ­πεια είναι η ιατρική να μην προσφέρει όλα όσα δύναται. Αυτό συμβαίνει γιατί πολλές φορές ο ιατρός δεν αντι­μετωπίζει τον ασθενή ως πάσχοντα συνάνθρωπο του.

Στον όρκο του Ιπποκράτη αναφέρεται πως ό,τι κάνει ο ιατρός θα πρέπει να εί­ναι προς όφελος των πασχόντων. Θεω­ρείτε ότι η αρχή αυτή γενικώς ισχύει και παραβιάζεται μόνο από κάποιους συναδέλφους σας που αποτελούν εξαίρεση;

Αυτό που θα ήθελα να πω είναι πως ο ιατρός αναλαμβάνει την ευθύνη απέναντι στον ασθενή σύμφωνα με την μόρφωση, την εκπαίδευση αλλά και κατά την κρίση του, όπως αναφέρεται στον Ιπποκράτειο όρκο. Και αν κάνουμε μια προσθήκη από το Ευαγ­γέλιο, θα μπορούσαμε να πούμε ότι το «αγάπα τον πλησίον σου όπως τον εαυτό σου» ο ιατρός οφείλει να το νιώθει και να το εφαρμόζει στην πράξη σε σχέση με τον πάσχοντα άνθρωπο. Αυτό είναι το πραγματικό πρό­σωπο της αληθινής Ιατρικής.

Πιστεύετε ότι η θρησκευτική πίστη συμ­βάλλει στην ίαση του ασθενούς;

Η πίστη ευρύτερα προς τον Θεό εί­ναι πράγματι μια δύναμη που, όταν χρησιμοποιείται τόσο από τον ιατρό όσο και από τον άρρωστο, βοηθά πολύ στην αντιμετώπιση της ασθένει­ας. Και αυτό συμβαίνει διότι ο άν­θρωπος που πιστεύει σε κάτι βαθιά και ειλικρινά, κινητοποιεί ολόκληρο τον εαυτό του.

Ποιά είναι η θέση σας στο ζήτημα της ευ­θανασίας;

Ο ιατρός είναι για να γιατρεύει τον άρρωστο και όχι για να γίνεται εκτελεστής του. Στον όρκο του Ιππο­κράτη υπάρχει μια αναφορά που λέ­ει «δεν θα δώσω φάρμακο θανάσι­μο». Στις βαριές, ανίατες περιπτώ­σεις το ερώτημα που απασχολεί τον ιατρό είναι αν θα εφαρμόσει επιθε­τική ή ανακουφιστική προσέγγιση στον ασθενή. Θα επιλέξει την επιθε­τική αν ο ασθενής έχει κάποια προ­οπτική, κάποιο προσδόκιμο, ώστε να τον ωφελήσει ή και να τον θερα­πεύσει. Όταν απλώς και μόνο θέλει να του παρατείνει τη ζωή, μπορεί ο ιατρός να βρεθεί στο άλλο άκρο και να υποπέσει στο σφάλμα να παρα­τείνει το θνήσκειν. Δηλαδή, τη διαδι­κασία του να αποθάνει ο ασθενής. Με άλλα λόγια, αυτό συμβαίνει όταν δεν αφήνουμε τον πάσχοντα να «φύ­γει» και με κάθε τρόπο τον κρατάμε εν ζωή. Κατά βάσιν, ο ιατρός οφείλει να του συμπαρασταθεί με πολλή αγά­πη και να τον βοηθήσει όσο το δυνατόν πιο ανώδυνα να τελειώσει τον κύ­κλο της ζωής του.

Αν όμως ο ίδιος ο ασθενής επιθυμεί τη βοήθεια του ιατρού για να απαλλαγεί από το βάρος μιας επώδυνης κατάστα­σης που δεν αντέχει;

Υπάρχει η ανακουφιστική θεραπεία και, από την άλλη, ο ασθενής δεν έχει το δικαίωμα να ζητά από τον ιατρό να γίνει ο δήμιος του. Δεν είναι ο ρό­λος μας αυτός.
Όλη η ιατρική κοινότητα, όχι μόνο εγώ, είμαστε αντίθετοι στην πρακτι­κή της ευθανασίας. Αν κάποιος θέ­λει να αυτοκτονήσει, δεν πρέπει να καταστήσει τον ιατρό συνένοχο. Ας αναλάβει τη δική του ευθύνη. Η ζωή είναι ιερή και έτσι πρέπει να την αντι­μετωπίζουμε, από όποια θέση και αν βρισκόμαστε.

Ο κ. Γεώργιος Δάικος είναι ομότιμος καθηγητής Παθολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.