Ὡς μὴ ὤφειλεν, ἐπανέκαμψε τὸ ζήτημα τοῦ τρόπου τῆς ἀναγνώσεως τῶν εὐχῶν εἰς τὴν θείαν Λειτουργίαν. Καίτοι εἶναι γνωστὸν πλέον ὅτι ὅλοι οἱ Πατέρες καὶ οἱ διδάσκαλοι τῆς Ἐκκλησίας ἀνεγίνωσκον ἐκ πεποιθήσεως τὶς εὐχὲς μυστικῶς, δηλαδὴ εἰς ἐπήκοον μόνον τῶν συλλειτουργῶν των[1] [1], ἐν τούτοις κάποιοι ἐπιμένουν ἐθελοτυφλοῦντες νὰ ὑποστηρίζουν τὸ ἀντίθετον, ἐπικαλούμενοι μάλιστα δύο γνωστοὺς καθηγητὰς τῆς λειτουργικῆς, τοὺς μακαριστοὺς ἤδη Παναγιώτην Τρεμπέλαν καὶ Ἰωάννην Φουντούλην. Ὅμως ἡ μαρτυρία τῶν σεβαστῶν καθηγητῶν, ἂν καὶ ἐπ’ οὐδενὶ εἶναι ἰσοστάσιος τῶν ἁγίων Πατέρων, οὐδόλως δικαιώνει αὐτούς, διότι :
Α΄. Ὁ μὲν Παν. Τρεμπέλας, παρ’ ὅτι εἶχεν ἐκφρασθῆ ὑπὲρ τῆς εἰς ἐπήκοον τοῦ λαοῦ ἀναγνώσεως τῶν εὐχῶν, κατ’ ἐπίδρασιν τῆς λειτουργικῆς κινήσεως τῆς Δύσεως[2] [2], ὅμως γνωρίζων ὅτι ἐπὶ δέκα ἓξ συνεχεῖς αἰῶνας ἡ ἀνάγνωσις αὐτῶν γίνεται «μυστικῶς» εἰς ὅλην τὴν Ὀρθόδοξον Ἐκκλησίαν[3] [3], προκειμένου νὰ εἶναι καὶ εἰς τοῦτο αὐθεντικὸς κληρονόμος τῆς θεολογίας τῶν ἁγίων Πατέρων, ἐξέδωσε τὸ ἔργον του «Τρεῖς Λειτουργίαι»[4] [4] διασώζων τὶς ἐνδείξεις «μυστικῶς» καὶ «ἐκφώνως», ὅπως ἀκριβῶς ἔκαμε καὶ ὁ ἄλλος διακεκριμένος καθηγητὴς τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τῶν Ἀθηνῶν Ἰωάννης Καρμίρης[5] [5].
Β΄. Ὁ δὲ Ἰωάννης Φουντούλης, ἂν καὶ δὲν διέκειτο τόσον εὐμενῶς ὑπὲρ τῆς μυστικῆς ἀναγνώσεως τῶν εὐχῶν, εἶχε τὸ θάρρος νὰ γράψῃ :
«…Εἰς τὸν ὑπερκόσμιον χαρακτῆρα τῆς θείας λατρείας ὀφείλεται καὶ ἡ σταθερότης τοῦ λειτουργικοῦ τύπου. Οὗτος ἐξελίσσεται μὲν πάντοτε καὶ ἀναπτύσσεται ὡς τὸ ἀειθαλὲς δένδρον τὸ «πεφυτευμένον παρὰ τὰς διεξόδους τῶν ὑδάτων» (Ψαλμ. α΄ 3) τοῦ Πνεύματος, ἀλλ’ ἐν τῷ συνόλῳ του κέκτηται θεῖον κῦρος, δὸς δ’ εἰπεῖν καὶ τὴν σφραγῖδα τῆς θεοπνευστίας καὶ τῆς θείας ἀποκαλύψεως. Ἡ ἐπὶ γῆς λατρεία ἦτο πάντοτε ἐν τῇ λειτουργικῇ συνειδήσει τῆς Ἐκκλησίας τὸ ἀπαύγασμα καὶ τὸ ἀποτύπωμα τῆς ἐπουρανίου. Οἱ ἄγγελοι ἐν οὐρανοῖς τελοῦν τὴν αὐτὴν λειτουργίαν διακονοῦντες τὸν Ἀρχιερέα Χριστόν, ὡς ἐν τῇ ἁψῖδι τοῦ βήματος εἰκονίζεται. Αὐτοὶ καὶ ἐκεῖνος φοροῦν τὰ αὐτὰ ἱμάτια καὶ λειτουργικὰ ἄμφια, διὰ τῶν ὁποίων κοσμεῖται καὶ ἡ ἐπὶ γῆς ἱεραρχία. Ὁ Μωϋσῆς εἶδεν ἐν τῷ ὄρει τὴν οὐράνιον σκηνὴν καὶ κατὰ τὸν ἀκριβῆ αὐτῆς τύπον ἐγένετο καὶ ἡ ἐπίγειος (Ἐξ. κε΄ 40). Καὶ αἱ πλέον ἀσήμαντοι λεπτομέρειαι τῆς λατρείας τῆς σκηνῆς ἦσαν ἄνωθεν ἀποκεκαλυμμέναι καί, τὰ ἐπὶ γῆς τελούμενα, ἀπομιμήματα τῶν οὐρανίων. Ὁ Ἰωάννης εἶδε τὴν πρὸ τοῦ Ἀρνίου λατρείαν τὴν ἐν τῷ οὐρανῷ καί, κατὰ τὸ ὑπόδειγμα αὐτῆς καὶ κατὰ τὴν θεόπνευστον προφητικὴν ὅρασιν, τὰ ἐπὶ γῆς ἐμιμήθησαν τὰ ἐν τοῖς οὐρανοῖς. Τὸ ἔλασσον ἀκολουθεῖ τὸ μεῖζον. Καὶ λατρεία, εἰς τὴν ὁποίαν συμμετέχουν ἀοράτως ἐν τῷ ναῷ παρόντες ὁ Μέγας Ἀρχιερεύς, οἱ ἄγγελοι καὶ τὰ πνεύματα τῶν δικαίων, ὁποίαν προσοχὴν ἐπιβάλλει εἰς τὸν ταπεινὸν τῆς γῆς ὑμνῳδὸν καὶ τελετουργόν, διὰ νὰ μὴ παρασαλεύσῃ τὴν οὐράνιον ἁρμονίαν τῆς «ἐν ἑνὶ στόματι» ὑπὸ πάντων τῶν κτισμάτων ἀναπεμπομένης δοξολογίας ! …
»Τὰ πάντα ἐν τῷ Χριστῷ εἶναι μυστήριον. Μυστήριον τοῦ ὁποίου ἡ φανέρωσις ἐνέχει λυτρωτικὸν χαρακτῆρα, ἀπελευθεροῦσα διὰ τῆς θείας ἀποκαλύψεως τὸν ἐν σκότει ἄνθρωπον, καὶ φωτίζουσα τὸν νοῦν αὐτοῦ διὰ τῆς θεογνωσίας. Ἡ ἀποκάλυψις ἐπιφυλάσσεται εἰς τοὺς πιστούς. «Μὴ δότε τὸ ἅγιον τοῖς κυσὶν» (Μάτθ. ζ΄ 6). Ἡ δημιουργία τῆς τάξεως τῶν κατηχουμένων καὶ τῶν φωτιζομένων ὑπηρετεῖ ἀκριβῶς τὸν σκοπὸν τῆς βαθμιαίας ἀποκαλύψεως τοῦ φωτὸς τοῦ Χριστοῦ καὶ διανοίξεως τῶν ὀφθαλμῶν καὶ τῶν ὤτων τῶν ἀμύητων. Ἐντεῦθεν ἔντονοι ἐν τῇ ἀρχαίᾳ Ἐκκλησίᾳ κατεβάλλοντο προσπάθειαι πρὸς διαφύλαξιν τοῦ ἀπορρήτου τῶν μυστηρίων, τῆς χριστιανικῆς δηλαδὴ διδασκαλίας καὶ τελετουργίας. Ὁ Θεὸς παρέμεινε πάντοτε ἐν τῷ γνόφῳ αὐτοῦ, «ὁ τῶν ἀρρήτων καὶ ἀθέατων μυστηρίων Θεός, παρ’ ᾧ οἱ θησαυροὶ τῆς σοφίας καὶ τῆς γνώσεως οἱ ἀπόκρυφοι» (Λειτουργία τῶν Προηγιασμένων, «Εὐχὴ μετὰ τὴν εἴσοδον τῶν τιμίων δώρων»), ἡ δ’ ἀποκάλυψις τῆς δόξης αὐτοῦ, ὡς ἐν τῷ Θαβωρείῳ φωτί, ἐγίνετο πάντοτε οὐχὶ εἰς πάντας. Καὶ εἰς τοὺς ὀλίγους ἐγίνετο κατὰ τὴν δυναμικότητα καὶ τὴν δεκτικότητα αὐτῶν, «καθὼς ἠδύναντο» («Ἀπολυτίκιον» τῆς Μεταμορφώσεως, 6 Αὐγούστου).
»Πρὸς τὴν κλιμακωτὴν ταύτην ἀνάβασιν καὶ θεοφάνειαν ἀνταποκρίνεται ἡ τριμερὴς διαίρεσις τοῦ ναοῦ. Νάρθηξ, κυρίως ναός, βῆμα. Τὸ βῆμα, τὰ ἅγια τῶν ἁγίων, κατακλείει τὸ ὑπερυψωθὲν τέμπλον. Τὰ ἔσω εἶναι κεκρυμμένα ἀπὸ τοὺς ὀφθαλμοὺς τοῦ λαοῦ. Δι’ εἰκόνων γίνεται πρὸς αὐτοὺς ἡ ἀποκάλυψις. Τὰ βῆλα καὶ τὰ βημόθυρα αἴρονται εἰς ὡρισμένας μόνον περιστάσεις καὶ κατακλείονται κατὰ τὰς καιρίας στιγμὰς τοῦ ὑψίστου τῶν μυστηρίων, τῆς θείας Εὐχαριστίας. Εἰς τὸν νάρθηκα ἡ ἀποκάλυψις εἶναι ἔτι μικροτέρα. Οἱ ὕμνοι μόλις ἀκούονται. Τὰ ἐν τῷ ναῷ τελούμενα εἶναι μόλις ὁρατά. Καὶ εἰς τὸ Σύμβολον κατακλείονται καὶ αὐταὶ αἱ θύραι. «Μή τις τῶν κατηχουμένων, μή τις τῶν ἀμύητων, μή τις τῶν μὴ δυναμένων ἡμῖν συνδεηθῆναι» (Λειτουργία Ἰακώβου τοῦ Ἀδελφοθέου, «Κατηχούμενα»). Ἡ κάλυψις τῶν ἱερῶν σκευῶν διὰ διπλῶν καλυμμάτων ἐλάχιστα ἐξυπηρετεῖ πρακτικοὺς σκοπούς. Ἡ τάσις τῆς ἀποκρύψεως τῶν μυστηρίων ἦτο πολὺ ἰσχυροτέρα τούτων. Ὁ κατὰ τὸν μεσαίωνα τόσον διαδεδομένος συμβολισμὸς καὶ ἡ ἐπιζήτησις τῶν κεκρυμμένων νοημάτων δι’ ἕκαστον τῶν λειτουργικῶν ἀμφίων, καὶ τῶν λειτουργικῶν σκευῶν, καὶ τῶν λειτουργικῶν πράξεων, κινήσεων καὶ τελετῶν, ἀποβλέπουν ἀκριβῶς εἰς τὴν δι’ ὅλων τῶν μέσων διείσδυσιν εἰς τὸ «μυστήριον τοῦ Χριστοῦ», τοῦ «ἀποκεκρυμμένου» (Ἐφεσ. γ΄ 9), ἀλλ’ ἐν τῇ θείᾳ λατρείᾳ παντοιοτρόπως φανερουμένου πρὸς ἁγιασμὸν καὶ σωτηρίαν τῶν πιστῶν. Εἰς τὴν τάσιν ταύτην ὀφείλεται καὶ ἡ μυστικῶς ἀνάγνωσις τῶν εὐχῶν. Πόσον ἐνωρὶς ἤρχισεν ἡ πρᾶξις αὕτη μαρτυρεῖ ἡ σχετικὴ Νεαρά του Ἰουστινιανοῦ, ἥτις μόνον προσωρινὸν ἀποτέλεσμα εἶχεν, ἐὰν εἶχεν. Ἡ θεία Λειτουργία, τὸ μυστήριον τῶν μυστηρίων, ἔμεινεν εἰς ὅλους τοὺς λειτουργικοὺς τύπους τὸ σεσιγημένον μυστήριον, πρὸ τοῦ ὁποίου «σιγᾷ πᾶσα σὰρξ βροτεία καὶ ἵσταται μετὰ φόβου καὶ τρόμου» (Ὕμνος ἀντὶ τοῦ Χερουβικοῦ κατὰ τὸ Μέγα Σάββατον). Εἶναι αὐτὴ ἡ ὑπερτάτη θεοφάνεια, πρὸ τῆς ὁποίας ὁ ἄνθρωπος συντριβόμενος κλείει τὰ ὦτα καὶ δέεται, ὡς εἰς τὸ Σινᾶ, νὰ εὑρεθῇ μεσίτης (Ἐξ κ΄ 19). Ὁ φόβος τοῦ κατακρίματος τὸν συνέχει. «Πῦρ γὰρ ὑπάρχει τοὺς ἀναξίους φλέγον» (Ἀκολουθία θ. Μεταλήψεως, στίχοι Συμεὼν τοῦ Μεταφραστοῦ). Ἡ περίτρομος διάνοια καὶ ἡ συντετριμμένη ψυχὴ τοῦ πιστοῦ ἱκανοποιεῖται μόνον ὅταν, μετὰ τὴν τέλεσιν τῆς φρικτῆς θυσίας καὶ μετὰ τὴν κοινωνίαν τῶν Μυστηρίων, ἀκουσῃ τὴν εἰρηνικὴν καὶ συγκεφαλαιοῦσαν τὰ πάντα γλυκεῖαν ὀπισθάμβωνον εὐχήν.
»Ὅτι κατ’ αὐτὸν τὸν τρόπον ἐκαλλιεργεῖτο ἡ ἀπόστασις μεταξὺ τοῦ Δεσπότου Χριστοῦ καὶ τοῦ δούλου αὐτοῦ, μόλις εἶναι ἀνάγκη νὰ λεχθῇ. Τὴν ἀπόστασιν ὅμως ταύτην ἐπλήρου ὑπερεπαρκῶς ἡ τιμὴ τῆς Θεοτόκου καὶ τῶν Ἁγίων, τῶν ὁποίων αἱ μεσιτεῖαι ἐγεφύρουν τὸ λειτουργικὸν τοῦτο κενόν …
»Οὐδὲν μυστήριον ἢ τελετὴ τελεῖται ἄνευ ἱερέως. Αὐτὸς μόνος εἰσέρχεται εἰς τὰ Ἅγια τῶν Ἁγίων. Ἐγγίζει τὸ θυσιαστήριον. Ψαύει τὰ σκεύη καὶ αὐτὸ τὸ Σῶμα τοῦ Κυρίου. Ἁγιάζει ἑαυτὸν καί, πλήρης χάριτος καὶ ἁγιασμοῦ, ἐξέρχεται πρὸς στιγμὴν ὡς ἐκ τοῦ οὐρανοῦ διὰ νὰ εὐλόγησῃ, ἁγιάσῃ καὶ μεταδώσῃ τὴν χάριν εἰς τὸν παρεστῶτα λαόν. Οὔτε ἄγγελοι οὔτε ἀρχάγγελοι ἠξιώθησαν τοιούτων χαρισμάτων. Καὶ αὐτῶν ὑπέρκειται ἡ διακονία τοῦ ἱερέως. Τὰ λειτουργικὰ κείμενα γέμουν παρομοίων ἐκφράσεων καὶ χαρακτηρισμῶν.
»Παράδοξον εἶναι λοιπὸν πῶς ὁ ἱερεὺς ἔγινε, διὰ τοῦ ἀγγελικοῦ αὐτοῦ ἔργου, διὰ τῆς ἐν αὐτῷ οἰκούσης ὑπερφυοῦς ἱερατικῆς δυνάμεως, τὸ κατ’ ἐξοχὴν λειτουργικὸν ὄργανον τοῦ Θεοῦ, ὁ ἅγιος, ὁ πατήρ, ἡ ζῶσα ὑπόμνησις τῆς παρουσίας τοῦ Θεοῆ ἐν τῷ μέσῳ τοῦ περὶ πολλὰ τυρβαζομένου κόσμου. Ἐντεῦθεν ἐξηγοῦνται πλεῖστα λειτουργικὰ ἔθιμα. Αἱ λαμπραὶ ἱερατικαὶ καὶ ἀρχιερατικαὶ στολαί, ἡ ἀπόκοσμος ἐξωτερικὴ ἐμφάνισις τοῦ κλήρου, οἱ πολυχρονισμοί, οἱ ἀσπασμοὶ τῆς χειρός, κ.τ.τ., δὲν εἶναι πάντοτε γεννήματα τῆς ἀνθρωπίνης ματαιοδοξίας, ἀλλὰ τὸ ἀπαύγασμα τῆς περὶ τοῦ ἱερέως συνειδήσεως τοῦ χριστωνύμου λαοῦ.
»Τοιοῦτον παρουσιάζεται τὸ πνεῦμα τῆς χριστιανικῆς λατρείας, τὸ ζῶν καὶ ζωογονοῦν αὐτὴν καὶ τοὺς χριστιανικοὺς λαοὺς μέχρι σήμερον. Πνεῦμα ὑπερκόσμιον, ἀσκητικόν, μυστηριακόν, ἱερατικόν. Λατρεία «ἐν πνεύματι καὶ ἀλήθεια», γνήσιον τέκνον τῆς ἐν τῇ μετὰ τοῦ Πνεύματος κοινωνίᾳ ἐνθουσιώσης καὶ σφριγώσης Ἐκκλησίας.
»Αὐτὸ τὸ Πνεῦμα λαλεῖ ἐν αὐτῇ καὶ κράζει τό: «Ἀββᾶ ὁ Πατὴρ» (Ρωμ. η΄ 15 / Γαλ. δ΄ 6). Διὰ τοῦ Πνεύματος αὐτοῦ ἡ Ἐκκλησία αἰρομένη ἐπάνωθεν τῶν μικροτήτων τοῦ κόσμου καὶ «στερεουμένη ἐν Κυρίῳ» (πρβλ. τοὺς εἱρμοὺς τῆς γ΄ ᾠδῆς τῶν κανόνων), ἐν ἁγιασμῷ καὶ θείῳ πόθῳ καὶ ζήλῳ λέγει, ὡς ἡ Νύμφη τῆς Ἀποκαλύψεως, τὸ «ἔρχου» πρὸς τὸν Νυμφίον αὐτῆς (Ἀποκ. κβ΄ 17). «Ἔρχου, Κύριε Ἰησοῦ» (Ἀποκ. κβ΄ 20). Καὶ μόνη ἡ διαβεβαίωσις αὐτοῦ: «Ναί, ἔρχομαι ταχὺ» (Ἀποκ. κβ΄ 20), πληροῖ τὴν καρδίαν αὐτῆς ἀσφαλείας ἐν τῷ κλύδωνι τοῦ κόσμου. «Ἔλθετω ἡ Βασιλεία σου» (Ματθ. ϝ΄ 10 / Λουκ. ια΄ 2), «ἐλθέτω χάρις καὶ παρελθέτω ὁ κόσμος οὗτος» (Διδαχή, Χ).
»Καὶ ταῦτα μὲν ἐν τῇ θεωρίᾳ ἀλλὰ καὶ ἐν τῇ πράξει ἀπ’ ἀρχῆς μέχρι τῆς ἐποχῆς, καθ’ ἣν τὸ πνεῦμα τοῦ χριστιανικοῦ κόσμου εὑρίσκετο ἐν ἁρμονίᾳ πρὸς τὸ πνεῦμα τῆς λατρείας. Θὰ ἦτο ὑπερβολὴ ἐὰν ὑπεστηρίζετο ὅτι ἀπόλυτος ποτὲ ἰσορροπία καὶ ταυτισμὸς ἐπεκράτησε μεταξὺ τῶν δύο τούτων. Ἤδη εἰς τὴν ἀποστολικὴν ἐποχὴν αἱ ἐν τῇ θείᾳ λατρείᾳ ἐνθουσιαστικαὶ τάσεις, δὲν εὕρισκον πλήρη ἀνταπόκρισιν εἰς τὰς χριστιανικὰς κοινότητας. Βραδύτερον ἡ κατάστασις ἐπεδεινώθη, ὅταν ὁ χριστιανισμὸς κατέστῃ ἡ κατὰ συνθήκην θρησκεία πάντων καὶ πασῶν. Ἀλλ’ ὅμως ἡ ἀντίθεσις μεταξὺ τοῦ πνεύματος τοῦ κόσμου καὶ τοῦ πνεύματος τῆς θείας λατρείας δὲν ἦτο ἰσχυρά. Καὶ οἱ πλέον χλιαροὶ πιστοί, ζῶντες εἰς μίαν πνευματικὴν ἀτμόσφαιραν παραπλήσιον πρὸς ἐκείνην τῆς θείας λατρείας, ἔβλεπον ὡς πρὸς ἰδεώδη εἰς ὅ,τι ἡ θεία λατρεία ἐνεσάρκωνεν. Τὰ ὄμματα τῆς θρησκευούσης ἀνθρωπότητος ἴσως ἐν τῇ πράξει ἔθελγοντο ἀπὸ τὴν «γλυκύτητα τοῦ κόσμου», ἀλλ’ ἐν τῇ θεωρίᾳ ἡλκύοντο ἀπὸ τὸ ὅραμα τοῦ οὐρανοῦ. Ὁ λαός, βασιλεῖς, στρατηγοί, ἄρχοντες ἔζων ἐν τῷ κόσμῳ, ἀλλ’ εἰς τὴν ἤρεμον λατρείαν τῆς μονῆς, ἐντὸς τῶν ναῶν, ἐζήτουν τὸ ὑπερκόσμιον θέλγητρον τῆς μετὰ τοῦ Θεοῦ ἐπικοινωνίας. Μὲ ἄλλας λέξεις, τὰ ἰδανικὰ τοῦ χριστιανικοῦ κόσμου καὶ τὰ ἐν τῇ λατρείᾳ καλλιεργούμενα ἰδεώδη, κατὰ μέρος ἢ ἐν ὅλῳ, συνέπιπτον.
»Ἀρχῆς γενομένης ὅμως ἀπό της Ἀναγεννήσεως καὶ τῆς Μεταρρυθμίσεως καὶ ἐντεῦθεν εἰς τὴν Δύσιν, καὶ βραδύτερον μετὰ τὴν διάλυσιν τοῦ ὀθωμανικοῦ σκότους καὶ τὴν ἀνατολὴν τοῦ ἡλίου τῆς ἐλευθερίας εἰς τοὺς λαοὺς τῆς Ἀνατολῆς, τὰ πράγματα ἤρχισαν ριζικῶς νὰ ἀλλάσσουν. Ὁ πνευματικὸς προσανατολισμὸς τοῦ κόσμου βαθμηδὸν ἐστράφη πρὸς ἄλλας κατευθύνσεις. Νέος πολιτισμὸς ἀνεπτύχθη καὶ νέα ἰδεώδη ἐθέρμαναν τὰς καρδίας τῶν ἀνθρώπων. Τὸ πνεῦμα τοῦ κόσμου παρουσιάσθη διάφορον τοῦ πνεύματος τῆς θείας λατρείας.
»Μέχρι τοῦ σημείου τούτου τὰ πράγματα δὲν θὰ ἦσαν βεβαίως εὐχάριστα διὰ τὴν θείαν λατρείαν, ἀλλ’ ὁ κίνδυνος θὰ ἦτο μόνον ἐξωτερικός, ἂν οἱ νέοι ἄνεμοι δὲν ἔπνεον ἀναγεννητικῶς καὶ εἰς αὐτοὺς τοὺς κόλπους τοῦ χριστιανισμοῦ. Νέαι διδασκαλίαι, μέχρι τινὸς εὑρισκόμεναι ἐν λανθανούσῃ καταστάσει ἢ συμπιεζόμεναι ἀπὸ ἀντιθέτους ἐπικρατεστέρας, ἐξῆλθον εἰς τὴν ἐπιφάνειαν καὶ ἤρχισαν ἡμέρᾳ τῇ ἡμέρᾳ νὰ κατακτοῦν ἔδαφος ἐντὸς τῆς χριστιανικῆς σκέψεως. Καὶ τὸ δυσχερέστερον ἦτο ὅτι τὸ νέον πνεῦμα τοῦ χριστιανικοῦ κόσμου ἦτο ἀκριβῶς ἀνάστροφον ἀπὸ ἐκεῖνο τῆς θείας λατρείας. Τὸ ὑπερκόσμιον, ἀντικατέστησε τὸ ἐγκόσμιον. Τὸ ἀσκητικόν, τὸ κοινωνικόν. Τὴν ἐπιζήτησιν τοῦ μυστηρίου, τὸ θέλγητρον τῆς ἀληθείας. Τὸ ἱερατικόν, τὸ λαϊκὸν πνεῦμα.
»Καὶ ἀναλυτικώτερον :
»α΄) Ἡ ἐν τῷ κόσμῳ τούτῳ θέσις τοῦ χριστιανοῦ ἀπησχόλησε περισσότερον τὸν σύγχρονον ἄνθρωπον. Ὑπὸ τὴν ἐπίδρασιν τῶν ἁλματωδῶν προόδων τῆς ἐπιστήμης καὶ τῶν κατακτήσεων αὐτῆς ὁ ἄνθρωπος ἤρχισε νὰ θέλγεται καὶ νὰ ἐκτιμᾷ κάλλιον τὴν ἀξίαν τῆς γῆς. Αὕτη ἐξ ἄλλου ἦτο ἔργον τοῦ Θεοῦ καὶ «καλὴ λίαν», ὡς καὶ πάντα τὰ ἐν αὐτῇ δημιουργήματα (Γεν. α΄ 31).
»Ἐν τῇ θείᾳ λατρείᾳ εὐχαί τινες καὶ εὐλογίαι καθαγιασμοῦ κτισμάτων καὶ ἄλλων ἔργων τῶν χειρῶν τῶν ἀνθρώπων (πρβλ. Εὐχὰς ἐπὶ θεμελίου οἴκου, εἰς οἶκον νέον, εἰς ἅλωνα, εἰς τὸ εὐλογῆσαι ποίμνην, δίκτυα, ἀγρούς, κ.τ.τ.) προσείλκυσαν περισσότερον τὸ ἐνδιαφέρον ἢ ἄλλαι θεωρητικώτεραι ἀκολουθίαι. Ἐκ τῆς θείας λατρείας καὶ τῆς μετὰ τοῦ Θεοῦ ἐν τοῖς Μυστηρίοις κοινωνίας, ὁ νέος ἄνθρωπος ἐνδιεφέρθη νὰ ἀντλήσῃ μᾶλλον δύναμιν διὰ τὴν κατάκτησιν τῆς γῆς καὶ τὴν εὐόδωσιν τῶν ἔργων του. Ἐπεζήτει τὴν ἕνωσιν μετὰ τοῦ Θεοῦ διὰ νὰ εἶναι ἰσχυρότερος ἐπὶ τῆς γῆς. Ἐκ τῶν λειτουργικῶν ἀναγνωσμάτων ἐζήτησε νὰ πληροφορηθῇ ὄχι τόσον διὰ τὰ ἐξαίσια ἔργα καὶ τὰ θαύματα τοῦ Κυρίου, ὅσον διὰ τὸν τρόπον κατὰ τὸν ὁποῖον θὰ ἐρρύθμιζε, συμφώνως πρὸς τὸ θέλημά Του, τὴν ἐπὶ γῆς ζωήν του. Αἱ θεραπεῖαι τῶν ἀσθενῶν καὶ ἡ ἐκβολὴ τῶν δαιμονίων ἐνδιέφερον ὀλιγώτερον αὐτὸν ἀπὸ τὴν ἐπὶ τοῦ Ὄρους ὁμιλίαν τοῦ Σωτῆρος. Αἱ τρυφεραὶ εἰδυλλιακαὶ σκηναί, αἱ προσεγγίζουσαι τὸν Θεὸν πρὸς τὸν κόσμον, ὡς ἡ ἐν σπηλαίῳ γέννησις, συνεκίνουν περισσότερον ἀπὸ τὰς θριαμβευτικὰς ἐξάρσεις τοῦ Βασιλικοῦ τοῦ Κυρίου ἀξιώματος. Οἱ ἄγγελοι καὶ αἱ ἑορταὶ αὐτῶν, ὡς καὶ αἱ μνῆμαι τῶν πολυπληθῶν ἁγίων, ἤρχισαν νὰ ἀτονοῦν καὶ νὰ ἐπιζητῆται ἡ ἐντὸς τοῦ παρόντος χώρου καὶ τοῦ τρέχοντος χρόνου προβολὴ ὑποδειγμάτων πρὸς μίμησιν : Τοῦ Χριστοῦ, ὡς βασιλέως, ὡς ἐργάτου, ὡς παιδίου· τῆς Θεοτόκου, ὡς μητρός· τῶν μαρτύρων, ὡς ἀγωνιστῶν· τῶν Ἀποστόλων, ὡς κηρύκων τῆς πίστεως. Αἱ ἐγκόσμιοι ἰδέαι ἐζήτουν ἱερὸν ἔνδυμα καὶ δικαίωσιν ἐν τῷ ἑορτολογίῳ. Ναί, ὁ οὐρανός. Ἀλλ’ αὐτὸς θὰ κατακτηθῇ διὰ τῆς γῆς.
»β΄) Ὑπὸ τοιαύτας προϋποθέσεις ἑπόμενον ἦτο ἡ ἐπὶ γῆς κοινωνία τῶν ἀνθρώπων νὰ ἀποτελέσῃ τὸ ἀντικείμενον τοῦ ἐνδιαφέροντος παντὸς σκεπτόμενου ἀνθρώπου. Ποία εἶναι ἡ θέσις τοῦ χριστιανοῦ ἐν τῇ κοινωνίᾳ, αἱ ἔναντι αὐτῆς ὑποχρεώσεις του, ἡ διὰ τοῦ Χριστοῦ δημιουργία τῆς ἰδεώδους κοινωνίας τῶν ἀνθρώπων, ἦσαν οἱ νέοι προσανατολισμοὶ τῆς χριστιανικῆς θεολογίας.
»Καὶ ὁ ἀσκητικὸς χαρακτὴρ τῆς θείας λατρείας, ὑπὸ τὴν ἐπίδρασιν τῶν κοινωνικῶν ἰδεῶν, ἤρχισε νὰ ἀτονῇ. Αἱ μακραὶ μοναστικαὶ ἀκολουθίαι ἐθεωρήθησαν ἄνευ νοήματος διὰ τὸν ἐν τῇ κοινωνίᾳ ζῶντα ἄνθρωπον, τὸν πιεζόμενον ἀπὸ ποικίλους ἀντιπερισπασμούς, εἰς τοὺς ὁποίους ἔπρεπε νὰ ἀνταποκριθῇ ὡς ὑποδειγματικὸν τῆς κοινωνίας μέλος. Αἱ ὀρθοστασίαι καὶ αἱ γονυκλισίαι ἤρχισαν νὰ ἀποφεύγωνται καὶ νὰ ἐπιζητῆται περισσοτέρα ἄνεσις ἐν τῇ λατρείᾳ. Αἱ μεγάλαι νηστεῖαι ἐν τῇ πράξει περιωρίσθησαν εἰς τὸ κατὰ τὸ δυνατὸν ἐλάχιστον. Ὁ γάμος καὶ ἡ ἐν Χριστῷ συζυγία ἤρχισαν ταχέως νὰ κερδίζουν ἔδαφος εἰς βάρος τῶν μοναχικῶν κλίσεων. «Τὰς πόλεις ἐκένωσας καὶ τὰς ἐρήμους ἐπόλισας» (Κάθισμα γ΄, τροπ. α΄ τοῦ ὄρθρου τοῦ ἁγίου Ἀντωνίου, 17 Ἰανουαρίου) ἴσχυσε κατὰ τὸ ἀντίστροφον. Οἱ ἄνθρωποι ἔθεσαν ὡς ἰδεώδη τύπον τὸν τέλειον ἐν τῇ κοινωνίᾳ ἄνθρωπον καὶ ὄχι τοὺς ἐν σαρκὶ ἀγγέλους μοναχούς. Ἐκ τῶν θησαυρῶν τῆς θείας λατρείας ἐπεζητήθη ἡ ἄντλησις καὶ ἡ προβολὴ ἀνθρωπιστικῶν καὶ κοινωνικῶν στοιχείων, οὕτως ὥστε δι’ αὐτῶν νὰ ἐμποτισθῇ καὶ νὰ ἐξωραϊσθῇ ἡ παροῦσα κοινωνία, ἀποφευγομένης οὕτω τῆς καλλιεργείας τοῦ παλαιοῦ πνεύματος τῆς φυγῆς ἐξ αὐτῆς μὲ τὸν σκοπὸν τῆς δημιουργίας νέας ἐν Χριστῷ μοναχικῆς ἐξωκοσμίου ἀδελφότητος.
»γ΄) Ἡ ἰδέα τοῦ μυστηρίου καὶ τοῦ κεκρυμμένου ἠτόνισεν ἐν τῇ νεωτέρᾳ κοινωνίᾳ, ἐν τῇ ὁποίᾳ κρατεῖ ὁ λόγος, ἡ ἔρευνα, ἡ ἐπιζήτησις τῆς ἀληθείας καὶ τὸ πνεῦμα τῆς ἐν πᾶσιν ἐλευθερίας. Ὁ Χριστὸς κατενοεῖτο καλύτερον ὡς ὁ «Ἀδελφὸς» (Ἰω. κ΄ 17 / Ματθ. ιγ΄ 49-50 / Ἑβρ. β΄ 11-12, 17), ὁ «Πρωτότοκος» (Ρωμ. η΄ 29), ὁ «Φίλος» (Ματθ. ια΄ 19 / Ἰω. ιε΄ 13-14), ὁ πλήρης ἀγάπης καὶ ἐλέους, ὁ «πρᾷος καὶ ταπεινὸς τῇ καρδίᾳ» (Ματθ. ια΄ 29). Ἡ ἀπόστασις ἠλαττώθη κατὰ πολύ. Ἡ ἔννοια τῆς ἐν Χριστῷ σωτηρίας καὶ τῆς «μετὰ ἀληθινῆς καρδίας» (Ἑβρ. ι΄ 22) καὶ «παρρησίας» (Ἑβρ. δ΄ 16) προσεγγίσεως εἰς τὸν θρόνον τοῦ Κυρίου, ἄνευ πολλῶν ἐνδιαμέσων, ἦτο πλέον οἰκεία εἰς τὸν ἄνθρωπον ἢ ὁ γνόφος τοῦ μυστηρίου, αἱ ἀστραπαὶ τοῦ Σινᾶ, ἡ συντετριμμένη καὶ τεταπεινωμένη συνείδησις.
»Δὲν ἦτο πλέον κατανοητὸν διατί ἡ θεία Λειτουργία νὰ τελῆται κεκλεισμένων τῶν θυρῶν, ὄπισθεν βήλων, εἰς τὸ βάθος σκοτεινῶν ἁψίδων, μὲ τὰ νῶτα τοῦ ἱερέως ἐστραμμένα πρὸς τὸν λαόν. Ἐπεζητήθη τὸ νόημα τὰς θείας Λειτουργίας καὶ εὑρέθη οὐχὶ εἰς τὰς δοξολογικὰς κατακλεῖδας τῶν εὐχῶν, ἀλλ’ εἰς αὐτὰς τὰς εὐχάς. Τὸ δὲ πρὸ τοῦ μυστηρίου δέος δὲν ἦτο πάντοτε ἰσχυρότερον τοῦ πόθου πρὸς τὴν πλήρη καὶ «ἀνακεκαλυμμένῳ προσώπῳ» (Β΄ Κορ. γ΄ 18) διείσδυσιν εἰς «τὰ βάθη» τοῦ μυστηρίου τοῦ Πνεύματος «τοῦ Θεοῦ» (Α΄ Κορ. β΄ 10).
»δ΄) Τέλος, τὸ ἐρώτημα ἐτέθη κατὰ λογικὴν καὶ φυσικὴν συνέπειαν τῶν ἀνωτέρω: Γνωρίζομεν τὴν θέσιν τοῦ κλήρου ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ καὶ βλέπομεν τὸν ρόλον αὐτοῦ ἐν τῇ θεία λατρείᾳ· ποία ὅμως εἶναι ἡ θέσις τοῦ λαοῦ; Ποῖα τὰ ἐκ τοῦ βαπτίσματος ἀπορρέοντα διὰ τοὺς πιστοὺς λειτουργικὰ δικαιώματα; Ποῖον τὸ νόημα τῆς ἀκανθώδους βιβλικῆς φράσεως «βασίλειον ἱεράτευμα» (Α΄ Πέτρου β΄ 9 / Ἐξόδ. ιθ΄ 6, κγ΄ 22) ἢ τῆς Ἀποκαλυπτικῆς «ἐποίησεν ἡμᾶς βασιλείαν, ἱερεῖς τῷ Θεῷ καὶ Πατρὶ» (Ἀποκ. α΄ 6) ; Δύνανται βάσει αὐτῶν οἱ λαϊκοὶ νὰ διεκδικήσουν ἱερωσύνην τινὰ καί, βάσει αὐτῆς, συμμετοχὴν εἰς τὴν λατρείαν, καὶ μέχρι ποίου βαθμοῦ; Ἀλλὰ καὶ ἀσχέτως πρὸς τὰς περὶ βασιλείας καὶ ἱερωσύνης τῶν λαϊκῶν θεωρίας καὶ τὰς ἐνδεχομένας ἐν τῇ θείᾳ λατρείᾳ συνεπείας αὐτῶν, ἤρχισεν ἐντατικῶς καλλιεργούμενον τὸ διὰ τῶν αἰώνων ἀμεληθὲν στοιχεῖον τῆς ἐνεργοῦ συμμετοχῆς τοῦ λαοῦ εἰς τὴν θείαν λατρείαν, ὡς τοῦ μόνου μέσου ἀξιοποιήσεως αὐτῆς καὶ συγκρατήσεως τοῦ καθ’ ἡμέραν μειουμένου πρὸς παρακολούθησιν αὐτῆς ζήλου τοῦ λαοῦ. Ὅτι ἡ τάσις αὕτη συνεβάδισε πρὸς τὴν βαθμηδὸν καὶ μετὰ διακρίσεως ἐκδηλουμένην ἀπαρέσκειαν τοῦ θρησκεύοντος λαοῦ πρὸς τὴν ἐν γένει ὑπερέξαρσιν τοῦ ἱερατείου καὶ τὴν ἐπιζήτησιν τῆς ἁπλουστεύσεως τῶν ἱερατικῶν στολῶν, τίτλων, πολυχρονισμῶν, λειτουργικῶν τύπων, κ.τ.λ., μόλις εἶναι ἀνάγκη νὰ λεχθῇ. Τὸ λαϊκὸν πνεῦμα ἐκέρδισεν ἔδαφος κατεχόμενον ἄλλοτε ὑπὸ τοῦ ἱερατικοῦ.
»Οὕτω διὰ τῆς ἐμφανίσεως καὶ τῆς διεισδύσεως τοῦ νέου πνεύματος ἐν τῇ θείᾳ λατρείᾳ εἰς τοὺς ἐσχάτους καιρούς, παρουσιάσθη ἔντονον λειτουργικὸν πρόβλημα. Ἐν τῇ Δύσει ἡ κρίσις ἦτο μεγαλύτερα, διότι τὸ νέον πνεῦμα παρουσιάσθη ἐκεῖ περισσότερον ἀπαιτητικὸν καὶ περισσότερον σφριγηλόν. Παρ’ ἡμῖν ἡ κρίσις σοβεῖ ἢ τοὐλάχιστον δὲν ἐνεφανίσθη ἀκόμη ὑπὸ τὴν αὐτὴν ἔντασιν καὶ ἔκτασιν ὡς ἀλλαχοῦ. Ὑπὸ χριστιανικῶν κινήσεων καὶ ὑπὸ μεμονωμένων ἐνοριακῶν παραγόντων ἐδείχθη ὁμολογουμένως ζωηρὸν ἐνδιαφέρον διὰ τὴν ἀξιοποίησιν τῆς θείας λατρείας πρὸς θεραπείαν πρακτικῶν ποιμαντικῶν σκοπῶν …
»Τὸ νέον λειτουργικὸν πνεῦμα ἀναμφισβητήτως εἶναι ὁ ἀντίπους τοῦ παλαιοῦ … Ἀλλ’ ἡ ἔναντι τοῦ παλαιοῦ πνεύματος εὐθύνη δὲν πρέπει, ἐλαφρᾷ τῇ συνειδήσει, νὰ θεωρηθῇ μικρά. Ἡ ταχεῖα ὑποχώρησις πρὸ τῶν νέων ρευμάτων δὲν εἶναι ἴδιον τῆς αἰωνίου ἀληθείας τῆς ἐν Χριστῷ ἀποκαλυφθείσης. Αὕτη ὁδηγεῖ τὸν κόσμον. Δὲν σύρεται ἀπὸ τὸ ἅρμα αὐτοῦ. Τὰ μονομερῶς ἐξαιρόμενα νέα στοιχεῖα, ὅσον καὶ ἂν ἀντλῶνται ἐκ τοῦ λειτουργικοῦ ὑποσυνειδήτου τῆς Ἐκκλησίας, τονιζόμενα καὶ προβαλλόμενα, ἀναμφισβητήτως ἀλλοιοῦν τὸν παραδοσιακὸν χαρακτῆρα τῆς λατρείας καὶ ἐπισκιάζουν τὸ παραδεδομένον ὑπερκόσμιον, ἀσκητικόν, μυστηριακὸν καὶ ἱερατικὸν αὐτῆς πνεῦμα. Αἵρεσις δὲν εἶναι πάντοτε ἐξ ὑπαρχῆς ἐσφαλμένη διδασκαλία, ἀλλὰ καὶ ὀρθὴ διδασκαλία συρομένη πρὸς τὰ ἄκρα, ἄνευ τοῦ ἰσοβάρου τονισμοῦ τῆς ἀντιστοίχου καὶ ἐξ ἴσου ὀρθῆς τοιαύτης. Ἡ συγκράτησις ἀπὸ τοῦ ὑπὸ τῶν αἰώνων παραδεδομένου ὡς ὀρθοῦ καὶ σταθεροῦ εἰς τὴν ὑψουμένην θάλασσαν τοῦ ἀσταθοῦς κόσμου τούτου δὲν εἶναι πάντοτε δεῖγμα ἀσθενοῦς πίστεως ἢ στενῆς ἀντιλήψεως. Ἀσθενεστέρα εἶναι πολλάκις ἡ πίστις τῶν ἐχόντων νεοπλουτικήν τινα λειτουργικὴν καὶ θρησκευτικὴν ἰδεολογίαν, καὶ στενοτέρα ἡ ἀντίληψις τῶν βλεπόντων μόνον τὴν ἐπιφάνειαν τῆς λειτουργικῆς παραδόσεως. Οὗτοι μὴ δυνάμενοι ἢ μὴ θέλοντες νὰ ἑρμηνεύσουν αὐτήν, νομίζουν ὅτι πράττουν καλλίτερον ἀγνοοῦντες ἢ καταφρονοῦντες τοὺς παραδοθέντας τύπους… »[6] [6].
__________________
[1] [7] Πρβλ. παλαιότερα ἡμέτερα ἄρθρα ἐν : «Θεοδρομία», «Ὀρθόδοξος Τύπος», ἔνθα πρόσθες τὰ κατωτέρω χωρία :
α΄)«Τοῖς δὲ τεταγμένοις θεραπευταῖς αἱ πῦλαι τῶν ἀδύτων εἰσὶν ἀφωρισμέναι, καθ’ ἃς καὶ τελοῦνται καὶ παρεστᾶσιν, οὐ πρὸς φυλακὴν αὐτῶν, ἀλλὰ πρὸς τάξιν καὶ ἐπίγνωσιν ἑαυτῶν, μᾶλλον τῷ λαῷ παρὰ τοὺς ἱερατικοὺς πλησιάζοντες. Ὅθεν ἡ τῶν ἱερῶν ἁγία ταξιαρχία μεταλαμβάνειν αὐτοὺς ἱεροθετεῖ τῶν θείων, ἑτέροις δηλαδὴ τοῖς ἐνδοτέροις αὐτῶν τὴν μετάδοσιν ἐγχειρήσασα· καὶ γὰρ οἱ περὶ τὸ θεῖον συμβολικῶς ἀεὶ παρεστῶτες θυσιαστήριον, ὁρῶσι καὶ ἀκούουσι τὰ θεῖα τηλαυγῶς αὐτοῖς ἀνακαλυπτόμενα καὶ προϊόντες ἀγαθοειδῶς ἐπὶ τὰ ἔξω τῶν θείων παραπετασμάτων, τοῖς ὑπηκόοις θεραπευταῖς καὶ τῷ ἱερῷ λαῷ καὶ ταῖς καθαιρομέναις τάξεσιν ἐκφαίνουσι κατ’ ἀξίαν τὰ ἱερὰ» (ἁγίου Διονυσίου Ἀρεοπαγίτου, «Ἐπιστολὴ Η΄, Δημοφίλῳ θεραπευτῇ», 1, ἐν : ΕΠΕΦ 3, 518-520),
β΄)«Ἐξ ἑνὸς γὰρ καὶ τοῦ αὐτοῦ Πνεύματος φθεγγόμενοι, ὁ μὲν (Εὐστάθιος)ἑρμηνεύων τὸ ἐν ταῖς παροιμίαις Σολομώντειον ῥητόν, “φάγετε τὸν ἐμὸν ἄρτον, καὶ πίετε οἶνον, ὃν κεκέρακα ὑμῖν”, τάδε φησί· “διὰ τοῦ οἴνου καὶ τοῦ ἄρτου τὰ ἀντίτυπα τῶν σωματικῶν τοῦ Χριστοῦ κηρύττει μελῶν”. Ὁ δὲ (Μ. Βασίλειος) ἐκ τῆς αὐτῆς πηγῆς ἀπαντλήσας, ὡς ἴσασι πάντες οἱ τῆς ἱερωσύνης μυστηπόλοι, ἐν τῇ εὐχῇ τῆς θείας ἀναφορᾶς ὧδέ πως λέγει· “θαρροῦντες προσεγγίζομεν…”»(Πρᾶξις ϝ΄ τῆς Ζ΄ Οἰκουμενικῆς Συνόδου, ἐν : Σπυρίδωνος Μήλια, «Τὰ Πρακτικὰ τῶν Ἁγίων καὶ Οἰκουμενικῶν Συνόδων», ἔκδ. Καλύβης Τιμίου Προδρόμου Ἱερᾶς Σκήτεως Ἁγίας Ἄννης, Ἅγιον Ὄρος 1986, τ. Γ΄, σ. 343 [843 τῆς α΄ ἐκδόσεως]).
[2] [8] Πρβλ.Τρεμπέλα Π., «Ἡ ρωμαϊκὴ λειτουργικὴ κίνησις», Ἀθῆναι 1949.
[3] [9]Πρβλ. Trempelas P., «L’audition de l’anaphore eucharistique par le peuple», Chevetogne, Βέλγιον1955, τ. β΄, σ. 220.
[4] [10] Πρβλ. Τρεμπέλα Π., «Αἱ τρεῖς Λειτουργίαι», ἔκδ. «Σωτήρ», Ἀθῆναι 1982.
[5] [11] Πρβλ. Καρμίρη Ἰω., «Συμβολικὰ Μνημεῖα», τ. Ι, ἐν Ἀθήναις 1960, σ. 289-315.
[6] [12] Φουντούλη Ἰω., «Τὸ πνεῦμα τῆς θείας Λατρείας», ἐν : «Λειτουργικὰ θέματα», τ. Α΄, Θεσσαλονίκη 1977, σ. 20-36.
Διαβάστε περισσότερα άρθρα του γέροντα πατώντας εδώ [13]