Την τελευταία εβδομάδα του Ιουλίου κυκλοφόρησε διεθνώς η φωτογραφία ενός αδύναμου, σκελετωμένου βρέφους από τη Γάζα στην αγκαλιά της μητέρας του, του Μοχάμεντ αλ Ματούκ. Η εικόνα, δραματική και συναισθηματικά φορτισμένη, αναπαρήχθη από μεγάλα ΜΜΕ, όπως BBC, CNN, Guardian, Daily Mail, New York Times και βρετανικούς Times. Αναδείχθηκε σε εμβληματική απεικόνιση της κρίσης στη Λωρίδα της Γάζας.
[1]
Στις 27 Ιουλίου ο Ντέιβιντ Κόλιερ, ερευνητής με εκτενές αρχείο καταγραφής ψευδών ή παραπλανητικών αφηγήσεων σχετικά με τη σύγκρουση στη Μέση Ανατολή, δημοσίευσε ανάλυση της περίπτωσης στον ιστότοπό του, στον οποίο μπορεί να διαβάσει κάποιος το βιογραφικό και τις δηλώσεις του (david-collier.com). Με βάση μαρτυρίες και ανοιχτές πηγές, παρουσίασε το ιατρικό ιστορικό του παιδιού, το οποίο φέρεται να πάσχει από σπάνιες γενετικές και νευρολογικές διαταραχές. Παράλληλα, δημοσίευσε ολόκληρη τη φωτογραφία, στην οποία φαίνεται και ο μεγαλύτερος αδελφός του παιδιού, σε εμφανώς φυσιολογική φυσική κατάσταση, χωρίς ίχνη ασιτίας.
Τα συμφραζόμενα
Το περιοδικό Newsweek σε άρθρο του στις 28 Ιουλίου με τίτλο «How a viral image is fueling the fight over reports of starvation in Gaza», αναγνώρισε την προβληματικότητα της εικόνας, τονίζοντας ότι χρησιμοποιήθηκε χωρίς σαφή ιατρική τεκμηρίωση και εκτός πλαισίου. Σημειώνει ότι «η φωτογραφία χρησιμοποιήθηκε αποκομμένη από τα “συμφραζόμενα” και χωρίς διασταυρωμένες ιατρικές πληροφορίες, δημιουργώντας έτσι μια έντονη ρητορική σύγκρουση γύρω από το τι συνιστά αποδεδειγμένη λιμοκτονία». Οι NYT παραδέχθηκαν και διόρθωσαν το «λάθος» πέντε μέρες μετά το πρωτοσέλιδό τους της 25ης Ιουλίου. Αλλά μια εικόνα που γίνεται viral έχει ήδη «δικαιωθεί», έχει ήδη «λειτουργήσει». Eχει διαδοθεί, έχει συγκινήσει, έχει υπηρετήσει έναν σκοπό.
Η εικόνα του σκελετωμένου Μοχάμεντ δεν είναι ψεύτικη. Αλλά η αναπαραγωγή χωρίς ιατρική τεκμηρίωση και το συγκείμενο της οικογένειας παράγουν ψευδές συμπέρασμα με αληθινό υλικό. Η ηθική ζημία είναι ίδια με εκείνη μιας πλαστής είδησης. Η Κλερ Βαρντλ, ειδική στη μελέτη της παραπληροφόρησης, επισημαίνει ότι «δεν χρειάζεται να πεις ψέματα. Αρκεί να πεις τη μισή αλήθεια και ν’ αφήσεις το κοινό να συμπληρώσει το υπόλοιπο από συναίσθημα και όχι από γνώση». Σε μεγαλύτερο βάθος και στο βιβλίο της «Frames of War, When is Life Grievable?», η Τζούντιθ Μπάτλερ υπογραμμίζει ότι καμία εικόνα δεν είναι ουδέτερη: η κατανόησή της εξαρτάται από τα πολιτικά, κοινωνικά και ηθικά πλαίσια εντός των οποίων παρουσιάζεται. Ναι, κατά ειρωνικό τρόπο, είναι η ίδια που δήλωσε ότι τα αποτρόπαια γεγονότα της 7ης Οκτωβρίου ήταν «μια πράξη ένοπλης αντίστασης», αλλά αυτό είναι μέρος μιας άλλης μεγάλης «συζήτησης».
Μια εικόνα που γίνεται viral έχει ήδη «δικαιωθεί». Έχει διαδοθεί, έχει συγκινήσει, έχει υπηρετήσει έναν σκοπό. Αλλά η αναπαραγωγή χωρίς ιατρική τεκμηρίωση και το συγκείμενο της οικογένειας παράγουν ψευδές συμπέρασμα με αληθινό υλικό.
Ασχέτως της πολιτικής τοποθέτησης ή του καταμερισμού ευθυνών (Νετανιάχου – Χαμάς) δεν υπάρχει λογικό ον που να αμφιβάλλει ότι η κατάσταση στη Γάζα είναι τραγική. Ότι οι άνθρωποι εκεί βρίσκονται στα τελευταία σκαλιά της κλίμακας που ορίζει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Ωστόσο, όταν τα ΜΜΕ «κόβουν» το πλαίσιο μιας φωτογραφίας ή μιας είδησης, δεν αφηγούνται απλώς – κατασκευάζουν. Το «τι βλέπουμε» εξαρτάται από το πώς παρουσιάζεται, από το ποιος έχει τον έλεγχο της αφήγησης. Η αποσύνδεση της εικόνας από το ιατρικό ιστορικό του Μοχάμεντ μετατρέπει μια ατομική τραγωδία σε εργαλείο πολιτικής καταγγελίας, χωρίς καμία εγγύηση ακρίβειας. Η ορθότητα όμως της αναπαράστασης, ειδικά σε μια κρίση όπως αυτή της Γάζας, είναι καθοριστική για την αναγνώρισή της ως τέτοιας. Επηρεάζει την αντίληψη του κόσμου και άρα την αντίδραση της διεθνούς κοινότητας.
Όταν μεγάλα ΜΜΕ προβάλλουν συγκλονιστικές εικόνες χωρίς τεκμηρίωση, προκαλούν διαβρωτικά φαινόμενα δυσπιστίας. Το κοινό παύει να πιστεύει ακόμη και στα τεκμηριωμένα ρεπορτάζ. Η κρίση αυτή έχει περιγραφεί ως «epistemic crisis» – κρίση εγκυρότητας της γνώσης. Ο Εντζον Τάντοκ, στη μελέτη What is Fake News? (2021) – μία εκ των υπερβολικά πολλών που έχουν γραφτεί για τα περίφημα (ή διαβόητα) Fake News, διαπιστώνει ότι οι ψευδείς ειδήσεις μιμούνται σε δομή και ύφος τις παραδοσιακές, δημιουργώντας ένα επικίνδυνο περιβάλλον όπου το κριτήριο της εγκυρότητας μετατίθεται από την τεκμηρίωση στην ιδεολογική προδιάθεση του αναγνώστη. Στη συγκεκριμένη περίπτωση έχουμε ακριβώς το αντίστροφο φαινόμενο: παραδοσιακά και γενικώς αξιόπιστα ΜΜΕ μιμούνται τακτικές ιστότοπων αμφίβολης αξιοπιστίας, υπονομεύοντας την ίδια τη λειτουργία της δημοσιογραφίας και τελικώς το δικό τους «αξιακό κεφάλαιο». Ενισχύουν επίσης ό,τι επανειλημμένως δείχνουν οι ετήσιες εκθέσεις του Reuters Institute for the Study of Journalism: η εμπιστοσύνη του κοινού στα μέσα ενημέρωσης βρίσκεται σε ιστορικά χαμηλά επίπεδα.
Η πηγή της εμπιστοσύνης ως προς το τι είναι αληθές, εάν πράγματι μια εικόνα ή μια είδηση συνιστά γεγονός, μετατοπίζεται από την ενημέρωση στην ιδεολογία. Το κοινό έχει ανάγκη να «δώσει» κάπου την εμπιστοσύνη του κι έτσι καταλήγει στις προκαταλήψεις του, στα στεγανά μιας «προσωποποιημένης» ενημέρωσης, στην εξυπηρέτηση μιας ιδεολογίας μέσω ενός αφηγήματος με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά.
Γέννηση της δυσπιστίας
Η εμπιστοσύνη στη δημοσιογραφία δεν καταρρέει μόνο από την παραπληροφόρηση. Η δυσπιστία και η απαξίωση γεννιέται –και ενισχύεται– όταν τα ίδια τα έγκυρα μέσα αποτυγχάνουν να στηρίξουν την αφήγησή τους με στοιχεία. Όταν τα ΜΜΕ υποχωρούν στην ανάγκη του «αφηγήματος» αντί να το «ενοχλούν» θέτοντας ερωτήματα, αντί να υπονομεύουν τις «εντυπώσεις» με επιχειρήματα, αντί να ξεκαθαρίζουν τον «θόρυβο» στηρίζοντας την όποια εικόνα – σύμβολο με τεκμηρίωση. Ειδικά όταν αφορά συγκρούσεις με παγκόσμια αντανάκλαση η οποία πυροδοτεί ισχυρές προκαταλήψεις και εξαιρετικά έντονα συναισθήματα. Και η αποκατάσταση της εμπιστοσύνης είναι εξαιρετικά δύσκολη, αν όχι ανέφικτη πλέον.
Η περίπτωση του Μοχάμεντ, παρότι αφορά πράγματι ένα παιδί σε κατάσταση ανάγκης, καταλήγει να εργαλειοποιείται από «όλες τις πλευρές» – τόσο από υποστηρικτές του ανθρωπιστικού αφηγήματος όσο και από εκείνους που θέλουν να αποδομήσουν πλήρως την έννοια του λιμού στη Γάζα. Και είναι όλα λάθος.
(Πηγή: kathimerini.gr [2])