Βιοηθικές επισημάνσεις στο έργο περί κατασκευής του ανθρώπου (Δημήτριος Δημητρακόπουλος)

Το έργο του αγίου Γρηγορίου Νύσσης Περί κατασκευής του ανθρώπου, προσφέρει μια εκτεταμένη κατανόηση της ορθόδοξης ανθρωπολογίας. Κατά την ανάπτυξη του θέματος, ο ιερός πατήρ διατυπώνει την ανθρωπολογική του εμπειρία η οποία περιλαμβάνει θεολογία, φιλοσοφία, φυσιολογία και ιατρική [1] ^[1]. Περιγράφεται κυρίως η σχέση της ψυχής με το σώμα. Τα παραδείγματα του αφορούν περιπτώσεις στις οποίες παύει η λειτουργία κάποιων οργάνων του σώματος συμπεριλαμβανομένου και του εγκεφάλου. Η μείωση ή η παύση της εγκεφαλικής λειτουργίας συνδέεται με τα βιοηθικά θέματα που αφορούν όλο το φάσμα από τη σύλληψη του ανθρώπου, τη γέννηση ανεγκέφαλων παιδιών, τη γεροντική άνοια, την ασθένεια Αλζχάιμερ, μέχρι τον επίκαιρο εγκεφαλικό θάνατο και τις μεταμοσχεύσεις. Η θέση ότι ο εγκεφαλικός θάνατος ταυτίζεται με τον οριστικό θάνατο του ανθρώπου προς διευκόλυνση της μεταμοσχευτικής διαδικασίας βασίζεται σε αντιλήψεις ότι η ψυχή έχει έδρα τον εγκέφαλο ή ότι δεν υπάρχει καθόλου ψυχή παρά μόνον ο εγκέφαλος με τις βιοχημικές λειτουργίες του στις οποίες περιλαμβάνονται η συνείδηση, τα συναισθήματα, η κρίση κ.ο.κ.  Τούτο, κατά τις επικρατούσες -μη θεολογικές- απόψεις, σημαίνει ότι όταν νεκρώνεται ο εγκέφαλος αποχωρίζεται η ψυχή από το σώμα ή ότι απλά έπαυσαν οι βιοχημικές ψυχικές λειτουργίες του εγκεφάλου και ότι ο εγκεφαλικά νεκρός δεν αντιδρά στις εξετάσεις που υποβάλλεται με συνέπεια τον οριστικό θάνατό του.  
    Ομοίως τον 4ο μ.Χ. αιώνα οι άνθρωποι επηρεαζόμενοι από διάφορες φιλοσοφικές και θεολογικές αντιλήψεις εγκλώβιζαν την ψυχή στα διάφορα όργανα του σώματος.  Από αυτούς, γράφει ο άγ. Γρηγόριος στο 12^ο κεφάλαιο, άλλοι ορίζουν ότι η έδρα του νου βρίσκεται στην καρδιά, κι άλλοι λέγουν πως ο νους έχει την κατοικία του στον εγκέφαλο, απόψεις τις οποίες στηρίζουν σε κάποιες φαινομενικές πιθανότητες [2] ^[2]. Διαφωνώντας απαντά ότι ο νους ενεργεί δια μέσου όλων των αισθήσεων και των σωματικών οργάνων, αλλά δεν διαμένει και δεν περικλείεται σε μερικά σωματικά όργανα [3] ^[3]. Έτσι ο νους ενεργεί και κινείται με όλα τα όργανα του σώματος.
     Εάν θεωρήσουμε ότι η ψυχή περικλείεται αποκλειστικά  σε κάποιο όργανο, τότε με την παύση της λειτουργίας αυτού του οργάνου, θεωρητικά θα έπαυε και η ύπαρξη.  Ο Καππαδόκης ιεράρχης όμως δεν δέχεται τις αντιλήψεις ότι το ηγεμονικό, δηλαδή ο νους, εδράζεται στην καρδιά ή τον εγκέφαλο, σύμφωνα με τις παρατηρήσεις των φυσιολόγων της εποχής.  Ο νους λέγει εφάπτεται εξίσου με το καθένα από τα μέλη [του σώματος] σύμφωνα με το λόγο της ανέκφραστης ανάκρασής τους [4] ^[4]. Διερχόμενος δια μέσου όλου του σώματος, έρχεται σε επαφή, σύμφωνα με τη φύση του, με το καθένα από τα μέλη του σώματος, ανάλογα με τη νοητική ενέργεια που ακολουθεί [5] ^[5].          
    Αναλύοντας τις δύο περιπτώσεις καρδιάς και εγκεφάλου γράφει ότι εκείνοι που τοποθετούν την ψυχή στην καρδιά μαρτυρούν ως απόδειξη του λόγου τους την τάση του ανθρώπου για λύπη και για θυμό, επειδή φαίνεται πως αυτά τα πάθη συγκινούν κάπως τούτο το μέρος, την καρδιά [6] ^[6].
    Απαντά ο Καππαδόκης Πατέρας ότι, «όταν η ψυχή βρίσκεται σε σχέση με έναν τόπο [δηλαδή όταν ενεργεί μέσω κάποιου οργάνου] ή με ένα πράγμα που υπάρχει “εν τόπω”, καταχρηστικά λέμε ότι η ψυχή βρίσκεται εκεί, εκλαμβάνοντας “τον τόπο αντί της σχέσεως και της ενεργείας”. Το σωστότερο είναι να λέμε ότι “εκεί ενεργεί”» [7] ^[7]. Η καρδιά λοιπόν δεν απολυτοποιείται ως έδρα της ψυχής. Γι’ αυτό και στην κλινική παρατήρηση ο άνθρωπος βρίσκεται εν ζωή με ή χωρίς τις αισθήσεις του όταν του έχει αφαιρεθεί η καρδιά κατά την διάρκεια μιας εγχείρησης ή μεταμόσχευσης ή τοποθέτησης τεχνητής καρδιάς.
    Περισσότερο ενδιαφέρον έχει η περίπτωση του εγκεφάλου στην οποία παίρνει την ανάλογη θέση. Καταθέτει το επιχείρημα όσων εντοπίζουν εκεί το νου, οι οποίοι λέγουν ότι σε αυτόν είναι ένοικος ο νους … που υπηρετείται ολόγυρα από τα αισθητήρια όργανα δίκην δορυφόρων, σαν να ήταν αυτά αγγελιαφόροι και υπασπιστές.  Κι αυτοί προς απόδειξιν αυτού του ισχυρισμού τους μαρτυρούν το γεγονός ότι φεύγει από το συνηθισμένο ο νους εκείνων, των κεκακωμένων τας μήνιγγας [8] ^[8] (που έχουν κακοποιημένες τις μήνιγγες ή αλλιώς που έχουν κρανιοεγκεφαλικές κακώσεις οι οποίες οδηγούν σύμφωνα με τη σύγχρονη κλινική παρατήρηση στον εγκεφαλικό θάνατο).   
     Κατά τα φαινόμενα υπάρχει μια σύμπτωση στα ανατομικά δεδομένα του εγκεφάλου της εποχής του 4^ου αιώνα με τη σύγχρονη νευρολογία. Μηνίγγια, λέγει ο Καππαδόκης Πατέρας, ονομάζουν τον περιεκτικόν του εγκεφάλου υμένα ο οποίος είναι υπόβαθρο και ρίζα για όλα τα αισθητήρια όργανα [9] ^[9].
     Ομοίως στη σύγχρονη νευρολογία ο «εγκεφαλικός υμένας» είναι ο φλοιός του εγκεφάλου, όπου εκεί παρατηρούνται οι λειτουργίες της μνήμης, της κρίσης και της συνείδησης. Από την εποχή του Ιπποκράτη (4ος π.Χ. αιώνας), υποστηρίζεται ότι όλη η ανθρώπινη συμπεριφορά συμπεριλαμβανομένης της σκέψεως και των συναισθημάτων είναι αποτέλεσμα της λειτουργίας του εγκεφάλου. Σύμφωνα με την αναγωγική και μηχανιστική αυτή άποψη, ο υγιής νους είναι αποτέλεσμα βιολογικών και βιοχημικών αλλαγών στο κεντρικό νευρικό σύστημα [10] ^[10]. Όλο και περισσότεροι επιστήμονες που ασχολούνται με τη χαρτογράφηση του ανθρωπίνου εγκεφάλου υποστηρίζουν πως οτιδήποτε αισθανόμαστε μπορεί να αναχθεί σε κάποιον πρωταρχικό βιολογικό παράγοντα. 
    Αξιοσημείωτο είναι λοιπόν ότι εάν οι σημερινοί φυσιολόγοι έλεγαν στον Καππαδόκη ιεράρχη ότι στον εγκεφαλικό φλοιό εδράζονται εκτός από τα αισθητήρια και όλες εκείνες οι ενέργειες όπως μνήμη ή κρίση τις οποίες οι χαρτογράφοι του εγκεφάλου προσπαθούν να επισημάνουν, τότε τι διαφορετικό θα απαντούσε;  Μάλλον θα επαναλάμβανε την προαναφερθείσα θέση του για τις σχέσεις του νου και του σώματος, καθώς και σήμερα γίνεται αναγωγή σε «τοπικά περιγράμματα». Η διαφορά με το σήμερα είναι ότι ο νους δεν αποτελεί ξεχωριστή ουσία συνυφασμένη με τον εγκέφαλο αλλά έκφραση βιοχημικών λειτουργιών σε «τοπικά περιγράμματα» του εγκεφάλου. Για το θέμα της ταυτιζόμενης συνείδησης και ύπαρξης στον εγκεφαλικό φλοιό, εάν κατανοούμε σωστά την ουσία και το νόημα των λόγων του, θα έλεγε ότι δεν τα δέχεται σε τοπικά περιγράμματα: «ο νους δεν περιέχεται σε ένα από τα μέλη μας, αλλ’ ότι εξίσου μέσα σε όλα και δια μέσου όλων υπάρχει, χωρίς να περικλείεται ούτε απ’ έξω, ούτε να συγκρατείται από μέσα» [11] ^[11]. 
      Συμφωνεί όμως ότι «..δεν αρνούμαι αυτό που λέγεται, ότι τα μηνίγγια είναι η βάση των αισθητηρίων, όπως λέγουν οι φυσιολόγοι γι’ αυτά, και ότι περιτυλίγουν μέσα τους τον εγκέφαλο….. Όμως αυτό δεν το δέχομαι ως απόδειξη ότι η ασώματη φύση του νου εμπερικλείεται σε τοπικά περιγράμματα» [12] ^[12]. «Γιατί εκείνοι που περικλείουν τον νου σε τοπικά σημεία, στηρίζουν αυτή τη γνώμη τους, λέγοντας ότι η διάνοια εκείνων, που τα μηνίγγια τους βρίσκονται σε αφύσικη κατάσταση, δε λειτουργεί σωστά. Αλλά ο λόγος μας απέδειξε πως σε κάθε μέλος του σύνθετου σώματος, με το οποίο ζει ο καθένας φυσικά , είναι ενδεχόμενο να παραμείνει ανενέργητη η δύναμη της ψυχής, όταν αυτό το μέλος δεν βρίσκεται στη φυσική του κατάσταση….σε εκείνους που δεν βγήκαν έξω από τα πλαίσια της φυσιολογικής ζωής εξαιτίας κάποιας νόσου, ο νους ενεργεί σύμφωνα με τη δύναμη του.  Και μέσα σε εκείνους που συνεργάζονται μαζί του τονώνεται, ενώ εξασθενεί σε εκείνους που δεν μπορούν να περιλάβουν την ενέργειά του» [13] ^[13]. 
     Ένα ακόμα χρήσιμο σημείο για τη μη αποδοχή της θεωρίας του εγκεφαλικού θανάτου σύμφωνα με τη διδασκαλία του αγ. Γρηγορίου είναι ότι μπορεί στο σώμα να γίνει κάποια αμοιβαία μετάθεση εξουσίας των δυνάμεων, οι οποίες βρίσκονται μέσα μας. «Όταν το ένα μέρος της ηρεμεί [ως προς την ενέργεια επί του σώματος] (θα λέγαμε σήμερα ότι δεν έχει αντανακλαστικά) και το άλλο συμβαίνει να εργάζεται, το σύνολο της ψυχής συνεργάζεται με το μέρος.  Γιατί δεν γίνεται να διασπαστεί τελείως η φυσική ένωση, όταν σε ένα μέρος επικρατεί κάποια από τις δυνάμεις της υποβοηθούμενη από την ενέργεια». «Και όταν κυριαρχούν πιο άλογα στοιχεία (δηλαδή το υπόλοιπο σώμα), διακόπτεται η ενέργεια των άλλων (των έλλογων όπως του εγκεφάλου) αλλά δεν εξαφανίζονται ολοκληρωτικά» [14] ^[14].
      Όταν αρχίσουν να νεκρώνονται τα μέλη και τα όργανα του σώματος, η ψυχή «συστέλλεται» στα ζωντανά όργανα, για να εκφράσει από αυτά τις ενέργειες της, μέχρι να μην μπορεί η καρδιά να συντηρήσει τον παρακμάζοντα οργανισμό και σταματήσει. Το ότι η ζωή συντηρείται με συνδυασμό λειτουργίας πολλών οργάνων, το επιβεβαιώνει και ο Μ. Βασίλειος καθώς λέγει ότι η ψυχή τα πλείστον διεστώτα μέλη (του σώματος) προς μιαν σύμπνοιαν και κοινωνίαν άγειν [15] ^[15]. «Συστέλλεται» δεν σημαίνει ότι περιέχεται ως «εν αγγείω», αλλά περιορίζει τις ενέργειες της.  Όπως δε ήδη παρατηρήθηκε «ο νους δεν περιέχεται σε ένα από τα μέλη μας, αλλ’ ότι εξίσου μέσα σ’ όλα και δια μέσου όλων υπάρχει, χωρίς να περικλείεται ούτε απ’ έξω, ούτε να συγκρατείται από μέσα» [16] ^[16]. 
     Είναι μακρύς ακόμη ο δρόμος μέχρι η ορθόδοξη διδασκαλία περί ανθρώπου να γίνει βιοηθικός γνώμονας ενταγμένος στη βιοϊατρική σκέψη και έρευνα.
     «Μία κριτική θεώρηση του πολιτισμού μας από τον Διαφωτισμό και εντεύθεν, φανερώνει ότι τόσο οι ποικίλες ιδεολογίες [της παγκοσμιοποιημένης κοινωνίας] όσο και η αναζήτηση και εφαρμογή της γνώσης υπηρέτησαν σφοδρές ανάγκες συγκεκριμένων ευδαιμονιστικών αξιών και χρησιμοθηρικών προτεραιοτήτων» [17] ^[17].  
      Εάν λοιπόν η μεθοδολογία και οι στόχοι της επιστήμης προέρχονται από τον 17^ο αιώνα και εξής, από τα μεγάλα δυτικά πανεπιστήμια της Ευρώπης και της Αμερικής, χώροι όπου είναι δυνατόν να υπάρχει κατά τον π. Ιουστίνο Πόποβιτς «η επιθυμία και ο πόθος της εξουσίας και της ηδονής και της γνώσης», τότε η επιστήμη χρήζει πρόσληψης από την «εκκλησιαστική εμπειρία» καθώς «το γαρ απρόσληπτον, αθεράπευτον». 
Αυτό λοιπόν που ζητείται από τον επιστήμονα από πλευράς πνευματικότητας είναι όχι «να μάθει κάτι (μεταφυσικά) ή να αποδεχθεί κάτι (λογικά), αλλά να πάθει κάτι» έχοντας σχέση με την εκκλησιαστική εμπειρία [18] ^[18]. Αυτό το «πάθος» που βίωσε ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης ως «μυστικός» θεολόγος προκύπτει από τη μεθοδολογία της κάθαρσης και του φωτισμού η οποία όχι μόνο δίνει θεολογική-υπερφυσική γνώση, αλλά θεραπεύοντας την ιδιοτέλεια προσφέρει καθαρές αισθήσεις για την έρευνα του κτιστού, καθώς όπως γράφει ο αδελφός του Μ. Βασίλειος «νουν και λόγον συμπληρούντα ημών την φύσιν έχομεν, δι’ ου Θεόν εγνωρίσαμεν» [19] ^[19].