Η αλχημεία του «φαίνεσθαι» (Σαράντος Ι. Καργάκος, συγγραφέας-ιστορικός)

Στο Μεσαίωνα είχε κυριεύσει τους ανθρώπους το πάθος να βρουν τεχνητές μεθόδους για την κατασκευή χρυσού. Κάθε μέταλλο που είχε τη χαρακτηριστική υποκίτρινη λάμψη, θεωρούνταν πολύτιμο και χιλιάδες αλχημιστές αφιέρωναν τη ζωή τους σε πειράματα και κατασκευές του πολύτιμου μετάλλου, που και τότε, όπως και σήμερα, παίζει κυρίαρχο ρόλο στη ζωή μας. Στις ημέρες μας η αλχημεία έχει προοδεύσει. Υπάρχουν ειδικοί «αλχημιστές», που φτιάχνουν ειδικούς τύπους ανθρώπων, ανθρώπους-πρότυπα, που χάρη σε μια υποκίτρινη απόχρωση, προβάλλονται σαν επιτυχημένοι, ευτυχισμένοι, με τέλειο χαρακτήρα, καμωμένο από χρυσάφι προσόντων κι αρετών. Οι μοντέρνες αλχημείες ονομάζονται διαφήμιση, μόδα, προπαγάνδα, δημόσιες σχέσεις, μάρκετιγκ και άλλες, που θα εμφανισθούν προτού ακόμη ολοκληρωθεί η εκτύπωση του δοκιμίου αυτού. Γιατί μια «μοντέρνα» αρχή ζωής ορίζει πως οι νέες ανάγκες απαιτούν διαρκώς ένα νέο άνθρωπο. Έτσι ο σημερινός άνθρωπος αναγκάζεται συνεχώς ν’ αλλάζει φλοιό, πράγμα που δεν του επιτρέπει να έχει ούτε πυρήνα. Παρά το γεγονός ότι ζούμε στην εποχή των μετρήσεων, δεν έχουμε ακόμη στατιστικές σχετικά με το θέμα της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Αυτό μας κάνει επιφυλακτικούς σ’ ό,τι αφορά το ζήτημα της απολυτοποίησης της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Έτσι η διαπραγμάτευση μας μοιραία έχει έναν πιθανολογικό χαρακτήρα.

Ασφαλώς υπάρχουν, ή τουλάχιστον ελπίζουμε πως υπάρχουν, άνθρωποι που οι τρόποι συμπεριφοράς αποκαλύπτουν τον πραγματικό τους χαρακτήρα. Φοβόμαστε όμως ότι αυτοί —κι αν υπάρχουν— αποτελούν μειοψηφία. Την πλειοψηφία διακρίνει ασυμφωνία λόγων και έργων, σκέψεων κι έργων, εσωτερικού χαρακτήρα και συμπεριφοράς. Εδώ εντοπίζεται η παρέμβαση των «αλχημιστών».

Συγκεκριμενοποιούμε τον προβληματισμό μας. Συστηματικά προβάλλονται καθημερινά, κυρίως από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, πρότυπα «επιτυχημένων» ανθρώπων. Συνήθως οι φιγούρες αυτές δεν παρουσιάζουν μειονεκτήματα και ατέλειες αλλ’ εκφράζουν την πιο εξελιγμένη μορφή σύγχρονου ανθρώπου: θαλερού και δυναμικού, σίγουρου και αποφασιστικού. Τα πρότυπα αυτά προορίζονται για νεαρά κυρίως άτομα, συμπιεσμένα από διάφορα συμπλέγματα και φοβίες, που αδιαφορώντας για τη μοναδικότητα της ύπαρξής τους, καταφεύγουν σε ξένα πρότυπα. Μια τέτοια παραίτηση από τον εαυτό τους απαιτεί και την υιοθέτηση τρόπων ζωής και συμπεριφοράς, που τις περισσότερες φορές δε συμφωνούν με τις μη συνειδητοποιημένες ιδιαιτερότητες, που κάθε άτομο ασφαλώς έχει.

Βασικό στοιχείο που ευνοεί τη διαιώνιση της παραπάνω κατάστασης, αποτελεί η ανεξέλεγκτη διαφήμιση. Για να μετατρέψει τον άνθρωπο σε αγοραστικό ον, είναι απαραίτητη η σχηματοποίηση των ατομικών αναγκών. Καθημερινά ο μέσος πολίτης βομβαρδίζεται ψυχοσωματικά από ονόματα μιας τεράστιας ποσότητας αγαθών. Τα «αγαθά» αυτά δεν αποτελούν μέσα κάλυψης αναγκών αλλά δεσμεύουν τη βούληση των ανθρώπων σ’ ένα συγκεκριμένο τρόπο ζωής, που δεν είναι δική του επιλογή. Τα διαφημιζόμενα προϊόντα είναι οι σημαντικότεροι τρόποι έκφρασης. Έτσι όμως ξεφεύγουμε από την ελευθερία επιλογής. Η συμπεριφορά δεν είναι αυθεντική· είναι «κόπια».

Αλλ’ η ανθρώπινη συμπεριφορά μεταλλάζεται ανάλογα με τις διεθνώς περιφερόμενες μόδες ή ρεύματα. Κοινωνικοπολιτικά ή θρησκευτικά συστήματα αναζητούν οπαδούς ή θιασώτες, προτάσσοντας κι επιβάλλοντας περισσότερο ένα σύστημα κανόνων συμπεριφοράς παρά τις θεμελιώδεις αρχές τους. Μέσα στα κυκλώματα αυτά περισσότερο μαθαίνεις να φέρεσαι παρά να σκέπτεσαι. Να ενεργείς κατ’ εντολή κι όχι ν’ αυτενεργείς. Όμως, ο άνθρωπος, κουρασμένος από την ατονία ή μονοτονία της ζωής του, ενθουσιάζεται από αυτή τη μεταβολή και ρίχνεται σ’ έναν αγώνα προσαρμογής στη νέα «εθιμοτυπία», αγνοώντας ή μάλλον αδιαφορώντας για το αν αυτή η μοντέρνα εξωτερίκευση δεν ανακλά την εσωτερική του υπόσταση. Απλούστατα: ποτέ δε σκέφθηκε να ψάξει να βρει τον εαυτό του. Ούτε είχε καιρό να τον φτιάξει. Καταφεύγει στο εύκολο· να παίρνει έτοιμο τον εαυτό του. Σήμερα άλλοι μας φτιάχνουν.

Αλλά το πιο παράδοξο αυτής της αλλοτρίωσης είναι η επιφανειακή συμφιλίωση της εσωτερικότητας με τους τρόπους συμπεριφοράς. Το άτομο, συμπιεσμένο από την έλλειψη χρόνου, κουρασμένο από το μηχανικό ρυθμό ζωής, δεσμευμένο από την απομονωτική του διάθεση και τις φοβίες του, ζώντας σε μια ερμαφρόδιτη κατάσταση ανάμεσα στη μοναξιά και στη μαζοποίηση, αποδέχεται ανεπαίσθητα αλλότριες μορφές συμπεριφοράς. Σιγά-σιγά μονιμοποιείται αυτή η κατάσταση, όχι όμως απόλυτα. Κάτι μέσα του μπορεί να του θυμίζει τον ανεκπλήρωτο εαυτό του, όπως αυτό που «έκνιζε αεί» τον Οιδίποδα.

Οι σκέψεις αυτές έχουν να κάνουν κυρίως με την εποχή μας. Θα μπορούσε, λοιπόν, να υπάρξει αντίλογος. Σε σχέση με παλαιότερους καιρούς δεν υπάρχει πια η κοινωνική υποκρισία. Τα στεγανά που υπήρχαν εξαλείφονται, τα ιδιαίτερα μαθήματα για την απόκτηση τρόπων καλής συμπεριφοράς θεωρούνται ξεπερασμένα. Το περίφημο «savoir vivre» αποδείχτηκε ένας ψεύτικος τρόπος ζωής. Υποκριτικός και υπηρετικός. Η συμπεριφορά δε φοριέται μαζί με το κατάλληλο για την περίσταση ρούχο. Ομολογουμένως η συμπεριφορά των τωρινών νέων παρουσιάζει και κάποιες αλλαγές προς το καλύτερο. Έχει περισσότερη ειλικρίνεια. Η προσποίηση που «φυλάκιζε» κάθε ενθουσιώδη κι αυθόρμητο τρόπο έκφρασης αποτελεί άγνωστο τόπο για τους σημερινούς νέους. Η γνησιότητα ίσως να δώσει νέα πνοή στις ανθρώπινες σχέσεις.

Η κοινωνική πραγματικότητα, όμως, δε μας επιτρέπει να είμαστε απόλυτα αισιόδοξοι. Οι προσωπικές μας εμπειρίες δε μας επιτρέπουν να δικαιώσουμε το σύγχρονο τρόπο ζωής και να τον θεωρήσουμε γνήσιο. Η νεανική ορμή διοχετεύεται σε βιαιότητες και ο αυθορμητισμός σε χυδαιολογίες και στο γκρέμισμα —όχι πάντα αναχρονιστικών- αξιών. Το υπερβολικά πηγαίο τής έκφρασης μέθυσε τον κουρασμένο από την υποκρισία άνθρωπο και τον οδήγησε στην υπερβολή, που βέβαια δεν αποκαλύπτει την πραγματική φύση του. Ο αυθορμητισμός έγινε κι αυτός προσποίηση, πήρε βλαβερές προεκτάσεις που δεν εκφράζουν τον ανθρώπινο ψυχικό κόσμο. Η χυδαιότητα τώρα θεωρείται μοντέρνα στάση ζωής. Η αισχρολογία -στο γραπτό και προφορικό λόγο— θεωρείται έκφραση απελευθέρωσης. Έτσι ο άνθρωπος σήμερα φυλακίζεται μέσα στην απελευθέρωση του.

Συχνά λέγεται —κι όχι άδικα— ότι η ζωή είναι μια ζούγκλα. Έτσι πολλοί νέοι νομίζουν ότι για να επιβιώσουν πρέπει ν’ αποθηριωθούν. Επιτηδεύονται τον «σκληρό», στις αναρίθμητες παραλλαγές που προσφέρει ο κινηματογράφος. Υιοθετούν μια αντικοινωνική συμπεριφορά, γιατί έτσι νομίζουν πως θα μπορέσουν να επιβιώσουν. Πίσω από την επιφανειακή αυτή σκληρότητα κρύβεται φόβος. Την αναντιστοιχία εσώτερου είναι και συμπεριφοράς προωθούν και οι λεγόμενοι «κοινωνικοί ρόλοι». Κάποιοι άνθρωποι κατέχουν μια θέση· το κακό είναι ότι γίνονται θέση. «Φορούν» ένα ορισμένο πρωτόκολλο όχι μόνο τις ώρες που απαιτεί η θέση τους αλλά και στην υπόλοιπη ζωή τους.

Πόσο, λοιπόν, αυθεντικοί είμαστε σήμερα; Το σημαντικότερο υλικό για να πάρουμε πληροφορίες για το χαρακτήρα ενός ανθρώπου αποτελούν οι πράξεις του. Ιδιαίτερα μάλιστα στην εποχή μας, όπου δεν υπάρχει χρόνος για προσεκτική ετεροπαρατηρησία, οι τρόποι συμπεριφοράς είναι το «σήμα κατατεθέν» του χαρακτήρα μας. Χωρίς αυτό να σημαίνει πως ένα «σήμα» είναι ένδειξη ακριβούς ποιότητος. Επόμενο είναι, λοιπόν, η ελαχίστη ή η μεγίστη τιμή αλλοτρίωσης του σημερινού ανθρώπου να κρίνεται όχι από αυτό που πραγματικά είναι αλλ’ από αυτό που φαίνεται πως είναι. Για να διαπιστώσουμε μάλιστα πόσο πολύ στην εποχή μας τα φαινόμενα απατούν, αρκεί να σημειώσουμε πως οι σημερινές συνθήκες απαιτούν όχι να είσαι πλούσιος αλλά να φαίνεσαι πλούσιος. Από αυτό ξεκινά και η έντονη τάση επίδειξης, η λεγόμενη επιδειξιομανία.

Εξάλλου στην εποχή μας, παρά την πρόοδο της ψυχογνωσίας με την ανάπτυξη της ψυχολογίας, είναι δύσκολη η διάγνωση της αυθεντικής φύσης ενός νέου. Απελπισμένοι γονείς βοούν πως όχι μόνο δε γνωρίζουν αλλ’ ούτε και αναγνωρίζουν τα παιδιά τους. Οι μοντέρνοι μάγοι αλχημιστές τα έχουν κάνει αγνώριστα. Συγχρόνως η εξάπλωση της αλλοτρίωσης εμποδίζει τον άνθρωπο να ξέρει αν υποκρίνεται ή όχι, έτσι που σε μια πιθανή κρίση κάποιου άλλου, τα προσωπικά του βιώματα να μην τον βοηθούν ουσιαστικά στη γνώση του εαυτού του. Όταν δεν ξέρει ο ίδιος τι είναι, δεν μπορεί να ξέρει αν ο άλλος τον ξέρει.

Η τυποποίηση και η ισοπέδωση δεν επιτρέπουν την προσωπική έκφραση. Σήμερα ξέρουμε την τιμή του ανθρώπου κατά κατηγορίες. Αλλά δεν ξέρουμε στο βάθος τι είναι ο άνθρωπος. Τα στερεότυπα συμπεριφοράς δεν επιτρέπουν αυτοδημιουργία. Παρ’ όλ’ αυτά ακόμη και στα πιο γιγάντια τσιμεντένια φράγματα εμφανίζονται ρήγματα. Ρήγματα παρουσιάζει και η «τσιμεντοποιημένη» ζωή μας. Μέσα από αυτά ο προσεκτικός παρατηρητής μπορεί να δει κάποια «φωτεινά σημεία». Ψήγματα χρυσού. Είναι ίχνη του πραγματικού μας εαυτού. Αν γίνουν μαγιά ενός νέου «επανανθρωπισμού,» τότε μπορούμε να ελπίζουμε πως η γνησιότητα από τον άνθρωπο δεν χάθηκε ακόμη.

(12 Δεκεμβρίου 1985)

 

(Από το βιβλίο του Σαράντου Ι. Καργάκου: «Προβληματισμοί – ένας διάλογος με τους νέους.» Τόμος Ε. GUTENBERG – ΑΘΗΝΑ 1997)

 

 

(Πηγή ψηφ. κειμένου: orp.gr)

[Ψήφοι: 5 Βαθμολογία: 3.8]